Η Κερκυραία πρωτοπόρος δικηγορίνα Μαρία Φλαμπουριάρη

Η Μαρία Φλαμπουριάρη γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1905. Ο πατέρας της Διονύσιος Φλαμπουριάρης, υπήρξε βουλευτής και το 1835 έγινε πρόεδρος της 11^ης Ιόνιας Βουλής. Και τα τέσσερα αδέλφια της είχαν ακολουθήσει σημαντικές σπουδές. Ο μεγάλος της αδελφός ήταν και ο ίδιος Δικηγόρος και Διευθυντής του τελωνείου Πειραιά και ο δεύτερος μηχανολόγος – ηλεκτρολόγος, καθηγητής Πανεπιστημίου. Η Μαρία ήταν το τρίτο παιδί της οικογένειας. Η αδελφή της Άννα σπούδασε Φιλολογία και ο μικρότερος αδελφός της Θεοφάνης, χημικός πυροτεχνουργός. Μάλιστα ο τελευταίος, παντρεύτηκε την Ελένη Πυλαρινού, την πρώτη γυναίκα οφθαλμίατρο στον Πειραιά και μία εκ των δύο πρώτων Ελληνίδων οφθαλμιάτρων, η αδελφή της οποίας Καλλιόπη ήταν η πρώτη γυναίκα πολιτικός μηχανικός.  Ηλίου φαεινότερο λοιπόν, ότι επρόκειτο για μία οικογένεια με ευρωπαϊκές επιρροές και σίγουρα προοδευτικές απόψεις ως προς τις θέση της γυναίκας στην ιεραρχία της οικογένειας και της κοινωνίας.

Eίναι πρωί 27^ης Φεβρουαρίου 1926 όταν στο στρατοδικείο Αθηνών διεξάγεται δίκη  με αντικείμενο την πλαστογράφηση καταστάσεων θυμάτων πολέμου. Οι καταστάσεις αυτές εμπεριέχουν εμβόλιμα ονόματα τα οποία παρατύπως εισήχθηκαν και που έχουν ως αποτέλεσμα τη χορήγηση σύνταξης σε άτομα που δεν δικαιούνται να λάβουν. Το δικαστήριο ξεκινά τη συνεδρίαση και ένας από τους συνηγόρους των κατηγορουμένων, ο Δαμασκηνός, απευθυνόμενος προς τον πρόεδρο του δικαστηρίου, που είναι ο Δάρας, δηλώνει ότι προστέθηκε ένας ή καλύτερα μια συνήγορος υπεράσπισης ακόμα! 

«Κύριε Πρόεδρε ως συνήγορος των κατηγορουμένων Αντωνακοπούλου και Καραγιάννη παρίσταται από σήμερον και η δικηγόρος δεσποινίς Μαρία Φλαμπουριάρη».

Δημοσιεύται:. Μια νεαρά δεσποινίδα σηκώνεται τότε από τις θέσεις του ακροατηρίου και με σταθερό βήμα κατευθύνεται προς τα έδρανα των συνηγόρων υπεράσπισης. Είναι η Μαρία Φλαμπουριάρη, η πρώτη δικηγόρος που εμφανίζεται στην Ελλάδα σε ακροατήριο δικαστηρίου. Οι συνήγοροι που κάθονται εκεί μετακινούνται άλλοι στα δεξιά κι άλλοι στα αριστερά και αφήνουν τη δεσποινίδα να καθίσει ανάμεσά τους. Τότε ενοχλημένος ο Πρόεδρος του δικαστηρίου Δάρας με τα όσα συμβαίνουν δηλώνει ότι αρνείται να επιτρέψει την παράσταση γυναίκας στο δικαστήριο και απευθυνόμενος στην νεαρά κοπέλα της ζητά να αποχωρήσει.Η δικηγόρος Φλαμπουριάρη διατηρώντας τη ψυχραιμία της σηκώνεται από το έδρανό της και δηλώνει με σταθερή φωνή ότι έχει το δικαίωμα της παραστάσεως στο ακροατήριο. Ο Δικηγόρος Δαμασκηνός, προκαλώντας αίσθηση στο ακροατήριο, ανακοινώνει ότι στην υπεράσπιση θα συμμετέχει και η δεσποινίς Φλαμπουριάρη ως συνήγορος του κατηγορουμένου Καραγιάννη. Όπως περιγράφει η εφημερίδα Κοσμική Κίνηση, στο φύλλο της 28^ης Φεβρουαρίου 1926, στη Στήλη Ειδήσεις της Ημέρας, «είναι η δεσποινίς Φλαμπουριάρη, η πρώτη δικηγορίνα η οποία εμφανίζεται στην Ελλάδα σε ακροατήριο».«Γίνονται δεκταί γυναίκες ως δικηγόροι;»  ερωτά τάχα σα να μη γνωρίζει ο Πρόεδρος του δικαστηρίουΤότε ακούγεται από το ακροατήριο και τους συνηγόρους της υπόθεσης ο κόσμος να απαντά με μια φωνή«Μάλιστα, μάλιστα» που αντιστοιχεί στην απάντηση «γίνονται, γίνονται»Και ο Πρόεδρος ύστερα από την απάντηση που λαμβάνει και από τον κόσμο που βρίσκεται στην αίθουσα, λες και η απάντηση της Φλαμπουριάρη δεν του αρκούσε,  μάλλον μη μπορώντας να πράξει διαφορετικά, παρατηρεί«Αν και δεν μας χρειάζονται…. πολλές γλώσσες, τέλος πάντων. Αλλά πρέπει να καταβληθεί και το σχετικόν φορόσημον» Σε συνέχεια του αμήχανου συμβάντος, ο συνήγορος Δαμασκηνός, δήλωσε στο δικαστήριο ότι τρέφει τόση εκτίμηση στη συνάδελφό του ώστε το απόγευμα θα την άφηνε αποκλειστικά μόνη στο δικαστήριο Τότε καταβάλλεται και το «σχετικόν φορόσημον» στο γραμματέα της έδρας και κάπως έτσι… και επίσημα πλέον εισέρχεται στη δίκη και η πρώτη γυναίκα δικηγόρος η δεσποινίδα Μαρία Φλαμπουριάρη

Η Μαρία Φλαμπουριάρη από την εμφάνισή της στο ακροατήριο, το πρωινό εκείνης της ημέρας και μέχρι τις τέσσερις η ώρα το απόγευμα δεν έχει ακόμα μιλήσει. Στις τέσσερις ακριβώς γίνεται μια δεκάλεπτος διακοπή κατά την διάρκεια της οποίας ο Δαμασκηνός, που το πρωινό εκείνης της ημέρας είχε αναγγείλει στον πρόεδρο του δικαστηρίου την εμφάνιση της Φλαμπουριάρη, δηλώνει ότι της έχει τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη και εκτίμηση ώστε θα έφευγε και θα άφηνε την πρωτοεμφανιζόμενη δικηγόρο να τον αντικαταστήσει. Το δικαστήριο συνεδριάζει και πάλι και τότε έρχεται η ώρα που όλοι περιμένανε. Η δεσποινίς Φλαμπουριάρη σηκώνεται από τα έδρανα και λαμβάνει το λόγο για πρώτη φορά μια γυναίκα στην Ελλάδα, υποβάλλοντας την εξής ερώτηση σε μάρτυρα:

«Ηκούσατε ή εμάθατε ποτέ κ. μάρτυς αν ο κατηγορούμενος Καραγιάννης μετείχεν εις λούσα και εις διασκεδάσεις; Εάν ηκούσατε ειπείτε μας παρά τίνων το ηκούσατε, πού και πότε;»

Και ο μάρτυρας απάντησε:

«Ούτε είδα, ούτε ήκουσα τίποτε»

Και η Φλαμπουριάρη συνεχίζει με την επόμενη ερώτηση.

Τότε παρεμβαίνει ο πρόεδρος του δικαστηρίου, ο οποίος στρέφεται προς τους συνηγόρους και τους απευθύνει ερώτηση τελείως άσχετη με την υπόθεση.

«Πώς να την λέμε την συνάδελφόν σας κυρίαν δικηγορίναν ή απλώς δεσποινίδα;»

Και οι συνήγοροι απαντούν:

«Να την αποκαλείτε δεσποινίδα Φλαμπουριάρη»

Κάτω από αυτές τις συνθήκες πραγματοποιήθηκε η πρώτη εμφάνιση γυναίκας δικηγόρου σε ελληνικό δικαστήριο. Ο δε Επίτροπος (αντίστοιχος εισαγγελέας) του δικαστηρίου σχετικά με την εμφάνιση της πρώτης δικηγόρου σε ακροατήριο δήλωσε:

«Χαιρετίζω την εμφάνιση της δεσποινίδος Φλαμπουριάρη, πρέπει να τονίσω όμως ότι η επίδοση της γυναίκας πρέπει να αναπτυχθεί κυρίως εντός του οίκου… ώστε να μην ανατραπούν τα πάτρια ήθη και έθιμα».Γράφουν την επόμενη μέρα οι δημοσιογράφοι με ύφος ειρωνικό «Μετά από κάποιες ασήμαντες ερωτήσεις της συνηγόρου διδος Φλαμπουριάρη διακόπηκε για μερικά λεπτά η συνεδρίαση».

Η Μαρία Φλαμπουριάρη είχε γίνει μέλος του δικηγορικού συλλόγου Πειραιά εκείνη την ίδια χρόνια του 1926. Αν και δεν ήταν η πρώτη γυναίκα δικηγόρος στην Ελλάδα, ήταν ωστόσο η πρώτη γυναίκα δικηγόρος στην Ελλάδα που λάμβανε μέρος σε ακροαματική διαδικασία. Έτσι η Φλαμπουριάρη κατέχει δύο ρεκόρ θα λέγαμε στην Ελλάδα, ως πρώτη γυναίκα δικηγόρος στον Πειραιά αλλά και πρώτη Ελληνίδα δικηγόρος που λαμβάνει μέρος στο δικαστήριο.

Στο άκουσμα αυτό, οι εκπρόσωποι της Εκκλησίας εμφανίστηκαν θιγμένοι, λαμβάνοντας αμέσως το λόγο για να απαντήσουν  πώς η εκκλησία ορίζει τη θέση όλων των γυναικών. Η Μαρία Φλαμπουριάρη ανταπαντά εξηγώντας ότι δεν αναφερόταν στην εκκλησία ως υπαίτια για τη μείωση της θέσης της γυναίκας. Ο Επίτροπος (αντίστοιχος εισαγγελέας) του δικαστηρίου σχετικά με την εμφάνιση της πρώτης δικηγόρου σε ακροατήριο δήλωσε: «Χαιρετίζω την εμφάνιση της δεσποινίδος Φλαμπουριάρη, πρέπει να τονίσω όμως ότι η επίδοση της γυναίκας πρέπει να αναπτυχθεί κυρίως εντός του οίκου… ώστε να μην ανατραπούν τα πάτρια ήθη και έθιμα». Γράφουν την επόμενη μέρα οι δημοσιογράφοι με ύφος ειρωνικό «Μετά από κάποιες ασήμαντες ερωτήσεις της συνηγόρου διδος Φλαμπουριάρη διακόπηκε για μερικά λεπτά η συνεδρίαση». Τα περισσότερα σχόλια στον Τύπο ήταν δηλητηριώδη. Το καλύτερο έλεγε: «Δεν αρκεί να είναι κανείς φλύαρος για να γίνει καλός δικανικός ρήτωρ». Υπήρχαν όμως και πολύ χειρότερα: «Καλούμεν «το λάλον δεσποινίδιον» να επανέλθη, ως τάχιστα, εκεί όπου φύσει ανήκει. Ή εις το σπίτι του ή εις το «Καπρίς».(καφενείο) Αι γυναίκες είνε προωρισμέναι, κατ’ εκλογήν των και προ παντός καθ’ ικανότητα, ή να γίνουν μητέρες ή να μείνουν γυναίκες. Ή σπίτι ή «Καπρίς». Μέσος όρος δεν υπάρχει, όπως μεταξύ άρρενος και θήλεος δεν υπάρχει τρίτον φύλον»

Tην περίοδο που η Μαρία Φλαμπουριάρη εισήχθη στη Νομική Σχολή Αθηνών, το έδαφος ήταν ήδη γόνιμο για τις γυναίκες σπουδάστριες.;; Δεν ήταν όμως έτσι. Όπως αναφέρει ο Δημοσιογράφος ερευνητής, Βασίλης Κουτουζής, η Μαρία Φλαμπουριάρη, ήταν μόλις η δεύτερη γυναίκα δικηγόρος στην Ελλaδα, μετά την Ελένη Καρύδη που έγινε μέλος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών το 1925. Η έντονη προσωπικότητά της και η ανάγκη της να αναδειχθεί η σπουδαιότητα του ρόλου της γυναίκας στην κοινωνία εμφαίνονται ήδη από τα χρόνια της ως φοιτήτρια. Δύο επιστολές της, το Μάιο του 1922, προς τον Πρύτανη του Πανεπιστημίου μαρτυρούν ότι διετέλεσε ενεργή Πρόεδρος των Ελληνίδων Φοιτητριών. Στις επιστολές της αιτούνταν την παραχώρηση χώρου στη Φιλοσοφική Σχολή για να συνεδριάσει ο Σύνδεσμός τους. Σε  συνέντευξή της στην εφημερίδα ¨ΠΑΤΡΙΣ», ΤΟ 1928, αναφέρει ότι την πρώτη φορά που μίλησε ήταν το 1920 στο συλλαλητήριο των γυναικών που το διοργάνωσε σχεδόν μόνη της. Παραδέχεται ότι το θάρρος της δημιούργησε κατάπληξη. Έπειτα μίλησε στο συνέδριο του 1921 που αντιπροσώπευσε τις ελληνίδες φοιτήτριες. Τα ελάχιστα άρθρα γύρω από τη ζωή της Μ. Φλαμπουριάρη αναφέρουν ότι ολοκλήρωσε τις προπτυχιακές σπουδές της το 1923, σε ηλικία μόλις 19 ετών και συνέχισε ως Διδάκτωρ της Νομικής Σχολής. Παρά τη νεαρή της ηλικία ανέπτυξε έντονη δράση συμμετέχοντας σε διαλέξεις και συζητήσεις της εποχής για την υπεράσπιση των «σύγχρονων τάσεων».Τον Σεπτέμβριο του 1924 δημοσιεύεται στον Παντογνώστη ότι τον Αύγουστο ιδρύθηκε ο Σύνδεσμος των Ελληνίδων Επιστημόνων του οποίου ηγούνταν ως Πρόεδρος η διπλωματούχος, πια της Νομικής, Μαρία Φλαμπουριάρη (θητεία 1924-1927).Η Μαρία Φλαμπουριάρη, διδάκτωρ της Νομικής πραγματοποίησε διάλεξη για τη θέση της Ελληνίδος στον γάμο, στην οποία εμφαίνεται να μίλησε περί κατάλυση της δημοκρατίας εντός της οικίας σε βάρος της γυναίκας.

Η Μαρία Φλαμπουράρη ούτε πτοήθηκε από τα δημοσίευματα της εποχής ούτε ανάλωσε το χρόνο της σε άσκοπη δημοσιότητα. Εκείνη είχε πετύχει το στόχο της. Είχε ανοίξει τον δρόμο και για τις υπόλοιπες Γυναίκες Δικηγόρους, έχοντας κερδίσει την εκτίμηση, πολλών συναδέλφων της και αυτό ήταν το σημαντικό.  Η Μαρία Φλαμπουριάρη είναι η μόνη που τονίζει την αξία του δικαιώματος της γυναίκας στην εργασία η οποία προσφέρει σε όλα τα επίπεδα αφού η εμπλοκή της γυναίκας στα κοινά βελτιώνει και τις ανθρώπινες σχέσεις ακόμη και το γάμο, αφού γυναίκες και άνδρες συναναστρέφονται και γνωρίζουν καλύτερα ο ένας και τον άλλον. Η Μαρία Φλαμπουριάρη σε ύφος απλό, δράττει την ευκαιρία της συνέντευξης και δίνει με τρόπο εκλαικευμένο τη σημασία της θέσης της γυναίκας μέσα στην εργασία αλλά και στο γάμο.

Συνακόλουθα μάλιστα με την

επαγγελματική της εμπέδωση και ως καινοτόμο πνεύμα, ίδρυσε τον

«Σύλλογο των Ελληνίδων Επιστημόνων», του οποίου και έγινε πρόεδρος.

Η ρηξικέλευθη όμως αυτή δικηγορίνα δεν καταναλώνονταν στα τυπικά μόνον

νομικά θέματα. Μπήκε δυναμικά στην κοινωνική διαπάλη της εποχής της και

έγραψε νομικές μελέτες και άρθρα για ζέοντα τότε κοινωνικά ζητήματα, που

απασχολούσαν βασανιστικά την αθηναϊκή κοινωνία. Και επικουρικά με τη

ρηξικέλευθη και πρωτοπόρο ορθογραφία της, έδωσε και μαχητικές διαλέξεις

για αντίστοιχα προβλήματα. Εμάχετο έτσι για τα δικαιώματα των γυναικών σε

«χτυπούσε» τις δουλειές στα ίσια, έναντι των ανδρών συναδέλφων της. Με τοσθένος και τις ικανότητές της έκαμψε τις όποιες επιφυλάξεις,επιστρατεύοντας και το εμπνευσμένο και οξυδερκές χιούμορ της και σύντομαεδραιώθηκε στο νομικό κόσμο της Αθήνας. Συνακόλουθα μάλιστα με τηνεπαγγελματική της εμπέδωση και ως καινοτόμο πνεύμα, ίδρυσε τον«Σύλλογο των Ελληνίδων Επιστημόνων», του οποίου και έγινε πρόεδρος.Η ρηξικέλευθη όμως αυτή δικηγορίνα δεν καταναλώνονταν στα τυπικά μόνοννομικά θέματα. Μπήκε δυναμικά στην κοινωνική διαπάλη της εποχής της καιέγραψε νομικές μελέτες και άρθρα για ζέοντα τότε κοινωνικά ζητήματα, πουαπασχολούσαν βασανιστικά την αθηναϊκή κοινωνία. Και επικουρικά με τηρηξικέλευθη και πρωτοπόρο ορθογραφία της, έδωσε και μαχητικές διαλέξειςγια αντίστοιχα προβλήματα.  Εμάχετο έτσι για τα δικαιώματα των γυναικών Συνακόλουθα μάλιστα με την επαγγελματική της εμπέδωση και ως καινοτόμο πνεύμα, ίδρυσε τον «Σύλλογο των Ελληνίδων Επιστημόνων», του οποίου και έγινε πρόεδρος.

Η ρηξικέλευθη όμως αυτή δικηγορίνα δεν καταναλώνονταν στα τυπικά μόνον

νομικά θέματα. Μπήκε δυναμικά στην κοινωνική διαπάλη της εποχής της και

έγραψε νομικές μελέτες και άρθρα για ζέοντα τότε κοινωνικά ζητήματα, που

απασχολούσαν βασανιστικά την αθηναϊκή κοινωνία. Και επικουρικά με τη

ρηξικέλευθη και πρωτοπόρο ορθογραφία της, έδωσε και μαχητικές διαλέξεις

για αντίστοιχα προβλήματα. Εμάχετο έτσι για τα δικαιώματα των γυναικών σε

«χτυπούσε» τις δουλειές στα ίσια, έναντι των ανδρών συναδέλφων της. Με τοσθένος και τις ικανότητές της έκαμψε τις όποιες επιφυλάξεις,επιστρατεύοντας και το εμπνευσμένο και οξυδερκές χιούμορ της και σύντομαεδραιώθηκε στο νομικό κόσμο της Αθήνας. Συνακόλουθα μάλιστα με τηνεπαγγελματική της εμπέδωση και ως καινοτόμο πνεύμα, ίδρυσε τον«Σύλλογο των Ελληνίδων Επιστημόνων», του οποίου και έγινε πρόεδρος.Η ρηξικέλευθη όμως αυτή δικηγορίνα δεν καταναλώνονταν στα τυπικά μόνοννομικά θέματα. Μπήκε δυναμικά στην κοινωνική διαπάλη της εποχής της καιέγραψε νομικές μελέτες και άρθρα για ζέοντα τότε κοινωνικά ζητήματα, πουαπασχολούσαν βασανιστικά την αθηναϊκή κοινωνία. Και επικουρικά με τηρηξικέλευθη και πρωτοπόρο ορθογραφία της, έδωσε και μαχητικές διαλέξεις για αντίστοιχα προβλήματα.  

Εμάχετο έτσι για τα δικαιώματα των γυναικών