Η Κερκυραϊκή οικογένεια των Πετρεττίνι

Πετρετεττίνι ή Πετριτοί ή Πετρετίνι  (Petritinus, Petretinus, Petritin, Petretin)(1) αναφέρεται ως  οικογένεια βαρόνων στο νησί εγκατεστημένοι από την εποχή των Ανδηγαυών .  

Ο Nicolaus Petretinus είναι ο πρώτος εκπρόσωπος μιας οικογένειας που συναντήσαμε να ζει στην Κέρκυρα από την εποχή της κυριαρχίας του νησιού  πριν από τους Βενετούς.

 

• Στην περίπτωση του σημερινού χωριού Πετριτή, που αποτελεί ασφαλή  όρμο στους πρόποδες των υψωμάτων των Κορακάδων και τις εκβολές του ποταμού Εγρίπου, σημειώνεται από τους χαρτογράφους ως «Porto Eurippe» ή «Euripo». Λειτουργούσε ως μικρό αλιευτικό επίνειο του οικισμού Κορακάδων. O μικρός οικισμός-σκάλα καταγράφεται ως «Έγριπος» το 1323, όταν οι Ανδηγαυοί παραχωρούν την περιοχή στην οικογένεια βαρόνων Πετρετή, με καταγωγή από το Τράνι της Απουλίας (Πανταζή 2014). Τα μέλη της οικογένειας, που κατέλαβαν σημαντικά αξιώματα, υιοθέτησαν το επώνυμο Πετρεττίνος – Πετρετή απ’ όπου προέρχεται και η ονομασία του σύγχρονου χωριού (2)

 Ο Λαυρέντιος Βροκίνης γράφει για τους Πετρεττίνι:

 «Ή των Πετρεττίνων ή Πετριτών πρώτη αρχαία της Κέρκυρας οικογένεια, ή μετέπειτα εις διαφόρους άλλους κλάδους διαιρεθείσα, οιον εις τους Πετρεττίνας των 'Αγίων Πατέρων, του 'Αγίου Φραγκίσκου, τής Γαρίτζης τής 'Αγίας Παρασκευής, του 'Αγίου (del Santo έξ ών ή Μαρία), κατάγεται έκ τίνος Πέτρου (Pietro, ύποκοριστικόν Petrino και μετέπειτα Petrettino), υιού του διαδεχθέντος έν τή στολαρχία τον Ναύαρχον Νικόλαον Βάρβον Βικεντίου του έκ Τράνης (Vincenzo da Trani), ότε Φίλιππος ο πρίγκηψ του Ταράντος εγένετο αύθέντης Κερκύρας.

Andrea Marmora. Dell’ Istoria di Corfu libro IV pag. 221.

Vincenzo da Trani investito dal principe di Taranto delli feudi,

con la giudicatura delli marinari, e con l’ offizio di Protoconte di Corfu,

coll’ obligo di mantenere una galera a sue spese.

     "Ορα Γενεαλογικόν στέμμα (albero) οικογένειας Πετρεττίνων, διασωζόμενον παρά τοv Διομήδη Δελβινιώτη.

     Τή άρχαιοτάτη των Πετρεττίνων οίκογενεία, άνήκε τo πάλαι καί ή μόνη έν Κερκύρα βυζαντινόν ρυθμόν έχουσα Εκκλησία των ’Αποστόλων Ίάσωνος καί Σωσιπάτρου, ώς έξάγεται και έκ τίνος οικοσήμου μέχρι τοΰ νΰν διασωζομένου επί τής μεσαίας άψίδος τού νάρθηκος τής αύτής ’Εκκλησίας.

1. Α. Ρωμανοΰ: 'Ιστορική Μελέτη περί τής έν Ελλάδος Φραγκοκρατίας και των Παλατίνων κομ. Ούρσίνων κτλ. Έν Κερκύρα Τυπ. Ίονία 1870»(3)

2. Μια άλλη εκδοχή αναφέρει : Κατά την  DOTTORANDA: MARA NARDO στη μονογραφία της MARIA E SPIRIDIONE PETRETTINI: CONTRIBUTI ALLO STUDIO DELLA CULTURA ITALO-GRECA TRAFINE DEL DOMINIO VENETO E RESTAURAZIONE σημειώνεται ότι η οικογένεια Πετρεττίνι χωρίζεται στην Κέρκυρα σε 6 Κλάδους

 Για το ναό Ιάσωνος και Σωσιπάτρου ο αρχαιολόγος  Ι. Παπαδημητρίου γράφει: «Κτήτορες του ναού αναφέρονται κατά τον 18^ο αιώνα οι εν Κερκύρα Μινώται, εκ τούτων δε περιήλθε η κτήσις εις τον περίφημον οίκον των Πετριτών, ο κληρονόμος των οποίων Θ. Ποφάντης εδώρισε τον ναόν εις το Δήμο Κερκυραίων.»

Θα βρούμε τους Petretins  σε όλες τις πολιτικές εκδηλώσεις στην Κέρκυρα και όλες τις δραστηριότητες του συμβουλίου της και πριν και μετά τους Βενετούς.

Το οικόσημο των Πετρετή-Πετρεττίνοι

Υποστηρίζεται πως το οικόσημο του οίκου των Πετρετίν, απεικονίζει το φτερό ενός γερακιού Falco peregrinus (γνωστό ως πετριτής) το οποίο συναντάται στον ελλαδικό χώρο, αλλά, και σε όλη την περιοχή της Αδριατικής. Στα επτανησιακά οικόσημα συναντάμε πολλές φορές σχέση του επωνύμου με το σύμβολο. Το γεράκι στην ιστορία των οικοσήμων δήλωνε την μεγαλοπρέπεια και την δύναμη. Το οικόσημο εικάζεται ότι ήταν σε χρυσό χρώμα και το φόντο σε απόχρωση rosso veneziano (βαθύ κόκκινο),χρώμα που συμβόλιζε την στρατιωτική δύναμη και την μεγαλοψυχία. Ο συγκεκριμένος θυρεός είναι σκαλισμένος σε αμυγδαλόπετρα και στηρίζεται σε πόδια λέοντα. Η οικογένεια Πετρετίν διατηρούσε και αγροικία στην περιοχή της νοτιοανατολικής Κέρκυρας με την σημερινή ονομασία Πετριτής. (Dionysios S. Dimoulitsas)

Η περίοδος των Ανδηγαυών στο νησί είχε αφήσει την ελίτ της Κέρκυρας διαιρεμένη μεταξύ της Ελληνικής και Λατινικής, και η διάκριση παρέμεινε και την εποχή της Βενετίας, με το συμβούλιο να εκλέγει τακτικά Έλληνες και Λατίνους δικαστές και συνδίκους. Σε γενικές γραμμές τα πρόσωπα αυτά κατείχαν σημαντικά αξιώματα, διέθεταν τιμαριωτικές γαίες σε γνωστά σημεία του νησιού και η συμμετοχή τους στη δημόσια ζωή ήταν έντονη.

Αναφέρω ενδεικτικά: τον Στέφανο Πετρίτη  γνωστός επίσης ιππότης και sopracomito(… την 1η Μαρτίου 1653, έγγραφο των συνδίκων Vetor Capodistria, Stefano Petretin και Stelio Mastraca προς το Συμβούλιο αναφέρεται στο γεγονός ότι, αν και πραγματοποιήθηκε συνέλευση αρκετές φορές για την εκλογή ενός massaro της Σιταποθήκης, ωστόσο η θέση αυτή εξακολουθεί να παραμένει κενή, μετά την αποχώρηση του Richi.)(4)

Πολιορκία 1573   Πετρεττίνης Αλέξανδρος και Νικόλαος υιός του. Ό μεν Αλέξανδρος ακολουθούμενος ύπό 40, ό δε Νικόλαος ύ­πό 60 Κερκυραίων ους οι δύο ούτοι δι' εξόδων των ώπλισαν και συνετήρησαν καθ' όλον το διάστημα της πολιορκίας, ένωθέντες με τους επίλεκτους (Τζέρνιδες)[2] έπορεύθησαν εις "Υψον και Γουβίον κατά την Τουρκικήν άπόβασιν και παρενοχλούντες τους εχθρούς προχωρούντας εις τά ενδότερα της νήσου, έπεμψαν πρώτοι εις την πόλιν την πρώτην έχθρικήν κεφαλήν. (Πιστοποίησις  Λορεδάν  εις  νοΙ.  Arg. Diversi 52.   Filz.  26).

Οικόσημο των Πετρεττίνι σε οικία της οδού Νικ.Θεοτόκη.

Η πρώτη βιβλιογραφική αναφορά που βρήκαμε για τους Petretin είναι στον Σπ.Ασωνίτη (5)ο οποίος σημειώνει: «Η οικογένεια de Altavilla υπήρξε από τις επισημότερες ιταλικές που εγκαταστάθηκαν στην Κέρκυρα κατά τον 14ο αι. Περί τα τέλη της ανδηγαυικής κυριαρχίας στο νησί ο Γουλιέλμος πέθανε και την περιουσία του διεκδίκησαν κατά τα επόμενα χρόνια οι αδελφές του και ο ανεψιός του Angelettus Petretin»

Ο Νικόλαος Καραπιδάκης στο άρθρο του   Les livres du conseil des citoyens de Corfou 1432-1490 (6) αναφέρει: «Η παλαιότερη εγγραφή στη διάθεσή μας χρονολογείται από την 1η Σεπτεμβρίου 1432,….. Πιο συγκεκριμένα, ο Νικόλαος Πετρετίνος είναι εκπρόσωπος μιας οικογένειας εγκατεστημένης στην Κέρκυρα κατά την περίοδο της κυριαρχίας που προηγείται των Βενετών, και γνωστή από πολλά από τα μέλη της, που είχαν δώσει διαδοχικές υπηρεσίες στους Ανδηγαβούς και τους Ενετούς».

BATTISTA PETRETINI DI CORFÙ (Condottiero di ventura)(7)  Γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1449   και πέθανε στην Κέρκυρα το 1522 περίπου και ήταν μισθοφόρος στρατιωτικός (Capitanο di ventura). Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, ήταν  μισθοφόρος στρατιώτης που αγωνίζονταν πρωταρχικά για προσωπικό του κέρδος, λαμβάνοντας σε ελάχιστο βαθμό ιδεολογικούς, εθνικούς ή πολιτικούς σκοπούς. Έτσι θα δούμε τον Μπατίστα Πετρετίνι να λαμβάνει διάφορες αποστολές σε όλη την Ιταλική χερσόνησο και να πληρώνεται για τις υπηρεσίες του.

Στρατιωτική υπηρεσία στον πάπα Αλέξανδρο τον VI, . Στην υπηρεσία του Πάπα Ιουλίου II^. τοποθετήθηκε επικεφαλής της Βασιλικής φρουράς. Μάχεται για λογαριασμό  της εκκλησίας στην  Emilia της Μπολώνιας. Βρίσκεται επικεφαλής το 1506, με 300 stradioti  εναντίον του στρατού που βγήκε από τη Μπολόνια υπό τον  Giovanni Ferro, συλλαμβάνοντας 50. Οι Stradioti ήταν ένα σώμα μισθοφόρων αποτελούμενο από Αλβανούς, Έλληνες, Δαλματούς, Σέρβους κι αργότερα Κύπριους.  Οι περισσότεροι ήταν Έλληνες που υπηρετούσαν τους τελευταίους βυζαντινούς δεσπότες της Πελοποννήσου. Ήταν σκληροί πολεμιστές του ιππικού και είχαν άλογα ρωμαλέα και πολύ ευκίνητα.(8  ) Για όλες αυτές τις υπηρεσίες αμείβεται από την εκκλησία.

Το 1510 συμμετέχει στην πολιορκία της Mirandola. (Πολιορκήθηκε δύο φορές: το 1510 από τον Πάπα Ιούλιο Β! και το 1551 από τον Πάπα Ιούλιο Γ΄.) Τον Οκτώβριο του 1510 πηγαίνει στη Βενετία με μια συστατική επιστολή από τον Πάπα ώστε να του επιτραπεί να φύγει στην Κέρκυρα για να υπερασπιστεί τα δικαιώματά του για ορισμένα περιουσιακά στοιχεία που κατέχει στο νησί. Τον Απρίλιο του 1513 συμμετέχει σε επιχειρήσεις στο Λάτιο. Επίσης επικεφαλής 100 Stradioti παρευρίσκεται στη στέψη του πάπα  Leone X! Τον Δεκέμβριο του 1516 φεύγει για την Κέρκυρα. Τον Νοέμβριο του 1521 φεύγει και πάλι για να πολεμήσει στη Βενετία και τη Λομβαρδία.(9)

Η Κυράτζα Ρεμούντα συμβία του ποτέ Αυγούστου Πετρίτη (10)

Ο Αυγουστίνος ήταν sopracomito και καπετάνιος της κερκυραϊκής γαλέρας και γιος του Στέφανο Πετρετίνο, του γνωστού επίσης ιππότη και sopracomito. Εξορίστηκε το 1525 από το νησί για ανθρωποκτονία. Ο Αυγουστίνος εξελέγη στο Συμβούλιο των 150 κατά τα έτη 1506-1509, 1519, 1520 και 1524.Είναι μια τυπική περίπτωση Βαρόνου με σημαντικό κοινωνικό κύρος και επιρροή στον τομέα του, ο οποίος ασκούσε το εμπόριο συστηματικά ως «ο pramateftis», έχοντας στενές εμπορικές συνεργασίες με μέλη της ευρύτερης οικογένειάς του ενώ ταυτόχρονα κατείχε δικό του πλοίο. Το 1515 η κοινότητα της Κέρκυρας ανέθεσε σε αυτόν και τον Αντώνηλο Βάρδα την ευθύνη του εξοπλισμού μιας πολεμικής γαλέρας. Σε αντίθεση με τους άλλους φεουδάρχες στα μέσα του δέκατου έκτου αιώνα (1545), διέμενε στην επί πλέον των τειχών συνοικία της Κέρκυρας, στην ενορία του Αγίου Φραγκίσκου. Η ιδιοκτησία της  γης αυξήθηκε από την προίκα της γυναίκας του, της κυρά Ρεμούντα με αμπελώνες, ελαιώνες, αμυγδαλιές και ροδιές στους Συναράδες. Στον εμπορικό τομέα συνεργάστηκε σταθερά με τους συγγενείς του, τους αδελφούς Ζορζή και τον Αντώνηλο Βάρδα. Το 1523 τακτοποίησε τους λογαριασμούς του μαζί τους και συγχρόνως πωλούσε το βαμβάκι για σημαίες, τις οποίες είχε παραγγελία από τη Βενετία, καθώς και διάφορα πολυτελή υφάσματα. Το 1527 βρισκόταν στη Βενετία, όπου και κατέβαλε τη συνεισφορά του στην ελληνική αδελφότητα. Ο Αντώνιος Βάρδας, αδελφός του Ζορζή, ήταν ο θείος του Βίκτωρ Πετριτή, γιο του Αυγουστίνου.

 

Σημαντική επίσης προσωπικότητα αναδεικνύεται μέσα από έγγραφα ο αδελφός του Ιάκωβος Πετριτής. Σε έγγραφο του 1545 (10 Ιουλίου) εμφανίζεται ως πληρεξούσιος του Ιερού Τάγματος στη Βενετία, ενώ σε άλλο του 1546, πρεσβευτής των Κερκυραίων στη Βενετία μαζί με τον Ανδριόλο Καρτάνο (11) Διαχειριστής γαιών στις Γαστράδες, που ανήκαν στο φέουδο της οικογένειας του εμφανίζεται με το επίσης διαπρεπές μέλος της κοινότητας, αδελφό του Ανδρέα σε έγγραφα του 1539.

 

Σύμφωνα με τη μαρτυρία των επιστολών του Βάιλου και Καπιτάνου της Κέρκυρας Alvise Garzoni, ο δόγης της Βενετίας Leonardo Loredan με ημερομηνία 11 Αυγούστου 1518,  γνωστοποίησε σε όλους ότι απονέμει στον Ανδρέα Πετρετίνη, ευγενή Κερκυραίο, τον τίτλο του ιππότη του Αγίου Μάρκου για να τον τιμήσει και αμείψει για  την αφοσίωση που πάντοτε έδειξε προς τη Δημοκρατία, αλλά και για την επιδέξια διοίκηση της Πάργας.

LEONAR DUS LAUREODANUS. Rei Gratia. Dux Venetarum et c. Uni versis et Singulis; Ad quos has litteras nostras deferrjcontigerit; Salutem, et syncerae Dilectionis Affectum. Pertineread Principis officiata semper existimavimus in eos Cives et Rei-publicae Studiosos viros grato animo saepe deflectere oculos, eos-quem in pretio, el honore habere, qui cum. maior suorum virtute,ac splendore: Turn proprijs mentis hoc se dignos exhibere lau-dabiliter studuerunt. Inter hos autem cum primis recensendumesse decernimus spectatae fidei atquem virtutis virum. Dfomi-num) Andream Petretinum Corcyresem ex primaries mum civem,et barronem; qui et alias documenta complura edidit singularissui erga statura nostrum studij et devotionis, usquem in praesensid ipsum confirmare non cessat in recte, prudente, atque ex animinostrj sententia summa cum dexteritate loco nostro Pargae, ubitalia egit, agitquem, testimonio sunt litterae viri Nobilis Aloysijde’ Garzonibus Bayli et Capitani Corphoi, quern merito iliumNobis ex caro et dilecto, carissimum prefecto, atque dilectissimumreddideunt. Quocirca considerantes nullum praemior ejenus ne-quera amplius, nequern gratuis esse posse viro darò et generoso,quam illud; per quod is honore, ac dignitate longo tempore etiamad posteros effulgeat, ideo Decrenimus eundem D(ominum) An-dream Petretinum ad equestris dignitatis gradum assumere, equi-tenquem, aureatumritu solennj creare: Siquemprincipatium tenorequamquam absentem, nostrisque in negotijs agentem, ut mori-stratum est i assumptum, erectum, et creatura pronunciami: etRectorj prenominato mandamus, ut nostro nomine presentemconfirmet, militie quem insignia deferata, ita ut perp etuis deincepstemporibus miles noster aureatus et fidelis sit, vestium, cingulj,calcarium deauratorium, ceterorumque veri militis insignium, etornamentorum omnium, et privilegiorum jure gaudeat, et am-plissime fruatur. Et in promisorum fidem, et testimonium has cepatentes litteras fierj iussimus, plumbeoque nostro Sigillo munirj.Datum in nostro Ducalj Palatio Die.xj. Augusti Indictionem vjM.               D.                xviij                      Nota quae minuta N(umera)ti privilegii                      Reperitur in filcia.l(itte)rar(um)                      Collegii sub die suppo(sita)

Ο Leonardo Loredan ψηφίστηκε δόγης από  2 Οκτωβρίου 1501 έως 22 Ιουνίου 1521. Η οικογένεια Πετρεττίνι γράφτηκε στο Libro d’oro della citta di Corfu το 1432. Για τον A. Πετρετίνη δεν έχουμε άλλες πληροφορίες παρά το ότι είχε την επικαρπία της κερκυραϊκής βαρονίας Gritta . Από το δίπλωμα που δημοσιεύουμε έχουμε την είδηση ότι υπηρέτησε ως Κυβερνήτης (Castellano) της Πάργας. Είναι βέβαια πολύ να δεχθούμε ότι ο Α. Πετρεττίνι πήρε τον τίτλο του ιππότη τουΑγίου Μάρκου μόνον και μόνον γιατί χρημάτισε Castellano της Πάργαςσε ειρηνική περίοδο, οπότε η θέση δεν παρουσίαζε ασφαλώς προβλήματα.Εικάζουμε ότι κατά την διάρκεια της θητείας του στην ηπειρωτική κτήση, συνέβησαν πολεμικά γεγονότα κατά τα οποία ο Πετρεττίνι έδειξε ιδιαίτερο ζήλο και αξιοσημείωτη δραστηριότητα στην προάσπιση των συμφερόντων της Δημοκρατίας. Δε γνωρίζουμε βέβαια τον ακριβή χρόνο αυτής της θητείας. Πρέπει ίσως να την τοποθετήσουμε ανάμεσα στο 1479, οπότε έχουμε την έναρξη των εχθροπραξιών στον χώρο αυτό, στα πλαίσια του βενετοτουρκικού πολέμου  και το 1503 (20 Μαΐου), όταν ο πόλεμος εκείνος έληξε . Η απονομή του τίτλου υπήρξε συνέπεια έκθεσης του Βάιλου και Καπιτάνου των Κορυφών Alvise Garzoni (1515 - 1517) , σχετικά με την προσφορά και την εν γένει δραστηριότητα του Α. Πετρεττίνι. 

 

Σπυρίδων Πετρεττίνι(12)  

Γιος του Αλεξάνδρου Πετρεττίνη και της Κρεμεζίνης Πιέρη, αμφοτέρων εξ ευγενών και εύπορων Κερκυραϊκών οικογενειών εχόντων το γένος. Γεννήθηκε στην Κέρκυρα την  6η Μαΐου του 1777.

Αλέξανδρος Πετρεττίνι 

 

 Στην  ηλικία των δέκα ετών  πέθανε ο πατέρας του Αλέξανδρος. Ο Σπυρίδων τέθηκε σε επιτροπεία υπό την μητέρα του όπως την συμβούλευσαν οι στενοί συγγενείς και ιδιαίτερα ο ξάδελφος της Αντώνιος Τριβώλης Πιέρης, με την επιτήρηση του τότε στην Κέρκυρα διδάκτορος της  Λογικής και Ρητορικής Ιταλού Λουϊγγίου δέ Ρώσση.  Ανέπτυξε από μικρός τη δική του ευφυΐα συνεχίζοντας  μόνος του την μελέτη της Γραμματολογίας. Το 1795-96 έφυγε για την Ιταλία και το 1799- 1800 παρακολουθεί τα μαθήματα Φιλολογικών και Φυσικομαθηματικών σπουδών, στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβα.

 Όταν τελειοποίησε τις σπουδές του και μετά την πτώση της Ενετικής κυριαρχίας, επέστρεψε στην Κέρκυρα όπου άρχισε τη συγγραφή ποιημάτων με το ψευδώνυμο «Elcino di Corcyra» ενώ δεν είχε συμπληρώσει ακόμη το εικοστό έτος της ηλικίας του. Απευθυνόμενος στον καθηγητή του Αλοΐσιον Μαβίλ τα ονόμασε «Δοκίμια Νεανικής Πoιήσεως»(Saggi Giovanili Poetici.)

Με την κατοχή των νησιών από τους Δημοκρατικούς Γάλλους και μη μπορώντας να απορρίψει την Αριστοκρατία στην οποία οικογενειακώς ανήκε, μαζί με άλλους οπαδούς της κερκυραϊκής ευγένειας, στράφηκε κατά του καθεστώτος της Δημοκρατίας. Τέθηκε από τους Γάλλους σε αυστηρή παρακολούθηση και κατέφυγε στην εξοχή του νησιού. Επανήλθε όμως σύντομα στην πόλη η οποία βρίσκονταν σε μεγάλη αναρχία ένεκα του κατά των Γάλλων τότε κηρυχθέντος Ρωσοτουρκικού πολέμου. Η Γαλλική εξουσία όπως αναφέρουμε και πιο πάνω, έχοντας μεγάλη  κατ’ αυτού υπόνοια, διέταξε  να ενεργηθεί τη νύκτα έρευνα στο σπίτι  του.

Αφού βρέθηκαν μέσα στα βιβλία του μερικές στασιαστικές επιστολές οδηγήθηκε από τους στρατιώτες αλυσόδετος  στις φυλακές του Παλαιού Φρουρίου. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του εκεί και όσο μπορούσε, ασχολούνταν με φιλολογικές μελέτες. Με την ποινική διαδικασία ο κίνδυνος ήταν μεγάλος, αλλά χάρη στην διαχείριση που έκανε ο δικηγόρος του  Κωνσταντίνος Τυπάλδος, να αναβάλει με διάφορες αφορμές τη διαδικασία και ως εκ τούτου την έκδοση της απόφασης, έφυγαν οι Γάλλοι και με τον ερχομό των Ρωσοτουρκικών στρατευμάτων, τα πάντα ξεχάστηκαν.

     Μετά την αποφυλάκισή του ο Σπυρίδων, έζησε για ένα μικρό χρονικό διάστημα  στην Κέρκυρα χωρίς καμιά συμμετοχή στα της πολιτείας πραγμάτων. Ασχολήθηκε με φιλολογικές μελέτες δημοσιεύοντας κατά καιρούς διάφορα έργα του, στην υπό του Μάριου Πιέρη και του τότε δεκαεπταετούς Μουστοξύδη εκδιδόμενη:  Ά σ τ υ κ ή  Έ φ η μ ερ ί δ α (Gazzetta Urbana) (13)

     Κατά την άνοιξη του 1803, με τη προτροπή φίλων έφυγε και πάλι για τη Βενετία. Εκεί ήρθε σε επαφή με  διαπρεπείς διανοούμενους και ασχολήθηκε με τη σπουδή κειμένων τους.  Παράλληλα έλαβε από την μητέρα του όλη τη διαχείριση της πατρικής περιουσίας κι άρχισε να ασχολείται με το εμπόριο. 

Το  1806 δημοσίευσε  στη Βενετία από το τυπογραφείο Ανδρεώλα, στην ιταλική γλώσσα, δοκίμιο μεταφράσεως των του Γαΐου Κορνηλίου Τάκιτου δημηγοριών, (Saggio di traduzione delle arringhe di

Caio Cornelio Tacito) το οποίο κατέθεσε  στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβα, με προοίμιο του καθηγητή Μάριου Πιέρη και με πρόταση του οποίου έγινε αντεπιστέλλον μέλος της εν λόγω Ακαδημίας.

Για τη μετάφραση αυτή ο Πετρεττίνι έγραψε το 1811 προς τον Γάμβαν, ότι: «έσχε κατακρίσεις τε και επαίνους υπερβολικούς».

Μετά από επτά έτη σπουδών από το πρώτο του έργου κι αφού επισκέφθηκε Ιταλία, Αυστρία, Ελβετία, Γαλλία, Αγγλία, επέστρεψε στη Βενετία όπου εκδόθηκε το νέο του έργο: Η Ρωμαϊκή ιστορία του Γαϊου Βελλεΐου Πατερκούλου, (Istoria Romana di Cajo Vellejo Patercolo) μεταφρασμένο από τη Λατινική στην Ιταλική γλώσσα.

Την μεταγλώττιση αυτή ονομάζει εξαιρετική ο σύγχρονός του Μάριος Πιέρης στην αυτοβιογραφία του η οποία εκδόθηκε  το 1813 στην Βενετία από το τυπογραφείο  Πικκότη. Με προσθήκη του Λατινικού κειμένου και άλλες πληροφορίες που αφορούν τον βίο του Συγγραφέα, ανατυπώθηκε ξανά το 1821.

  Με εκτενή επιστολή προς τον Γραμματέα της Γερουσίας και Καθηγητή του  Φυσικού και Ποινικού Δικαίου στην Ακαδημία της Πάδοβα, Ιππότην Αουΐγγιον Μαβίλ, ο Σπυρίδων μετά μεγίστης ευθυκρισίας εξετάζει πάντα στο Λατινικό κείμενο τα προτερήματα και τις ελλείψεις.

Για τρίτη φορά  εκτυπώθηκε κατά το 1826 και καταχωρήθηκε στον 69ο τόμο της Ιστορικής βιβλιοθήκης (Biblioteca storica di tutte le Nazioni. Beitoni Milano 1826).

    Ένεκα δε της πλήρους επιτυχίας της μετάφρασης αυτής, ο Σπυρίδων όχι μόνο αναδύθηκε  ανώτατος, αν όχι και πρώτος μεταφραστής, παρά πλείστων Φιλολόγων της Ιταλίας και άλλων Λογίων.

    Ο Γάμβας  στην Παγκόσμια Βιογραφία (Biografia Universale) αναφερόμενος στην του Πετρεττίνι μετάφραση, αναφέρει πως αυτή είναι αξιότερη οποιασδήποτε άλλης, καθώς συνάδει  στη φύση του ύφους του Ιστορικού .

       Ο  Αββάς Άγγελος Δαλμίστρος τον αποκαλεί: «Σοφόν μεταφραστήν του Βελλεΐου Πατερκούλου, και των Ιουλιανού του Απάστωτου συγγραμμάτων» .

      Ο Μάριος δε Πιέρης αποκαλεί τον Πετρεττίνη «πρώτον και ικανώτερον Ιταλόν του Βελλεΐου μεταφραστήν».

    Το 1815 ο Σπυρίδων άρχισε να κατακτά ιδιαίτερη φιλολογική  αξία, με τη μετάφραση  μερικών κατ’ εκλογή έργων του Αυτοκράτορα Ιουλιανού του αποκληθέντος  Παραβάτου. Αναφέρουμε  την «Ομιλία περί του κατά Κωνσταντίου πολέμου», (Discorso intorno alia guerra contro Costanzo),του «Μισοπώγωνος» (Misopogono),  "L'odiatore della barba" και  i Cesari o Saturnali,  και που δημοσίευσε σε ένα τεύχος το 1822,από το τυπογραφείο του στο Μιλάνο Σωνζονίου, με την εξής επιγραφή «Opere scelte di Giuliano Imperatore da S. Petrettini Corcirese»…………..

      Στην αρχή του τεύχους παρουσιάζεται  διατριβή περί του βίου και των έργων του Ιουλιανού, ιδίας αξίας με αυτή της  εγκεκριμένης συγγραφής του Abbe de la Blaterie,  στην οποία αναφέρονται σπουδαιότατα σημεία φιλοσοφικής και ιστορικής πολυμάθειας ενώ εξετάζονται παράλληλα οι σπουδαιότερες θρησκευτικές και πολιτικές γνώμες .

      Το έργο αυτό αφιέρωσε στον Ιππότη Μουστοξύδη, τον οποίο επέλεξε για να τον καθοδηγήσει στην ακρίβεια της μετάφρασης.

      Πρόθεση του Σπυρίδωνα ήταν να μεταφράσει άπαντα τα του Ιουλιανού έργα, εμπλουτίζοντάς τα επί πλέον με σημειώσεις και τρεις ακόμη  διατριβές:

 Α'. «Περί τής άνοικοδομήσεως τού τής Ιερουσαλήμ ναού καί τών τού συγγραφέως ιδεών περί τού Μωσαϊκού Νόμου’» της δε Β' «Περί τών δύο εις έπαινον τού Κωνσταντίου λόγων, καί έν γένει περί τής τού Ίουλιανού εύγλωττίας’» και της Γ'. «Περί τού έπιστολιμιαίου ύφους τών ’Αρχαίων, έως Ίουλιανοΰ.»

 Δυστυχώς όμως,  την πρόθεση αυτή δεν κατόρθωσε να την εκπληρώσει εξ ολοκλήρου. Κανένα άλλο δεν δημοσίευσε εκτός των προηγουμένων έργων, που αποτέλεσαν το πρώτο τεύχος της μετάφρασης των «Εκλεκτών έργων του Αυτοκράτορα Ιουλιανού.»

  Μεταξύ των εν Βενετία  Ελλήνων, ο Σπυρίδων διακρίνεται ανεξαρτήτως των άλλων προτερημάτων  για  τα φιλοεθνή και φιλοπάτριδα αισθήματα που τρέφει. Αν και μακριά βρισκόμενος από την πατρίδα του δεν σταμάτησε ποτέ να μεριμνά γι αυτήν. Το 1814 που η   Αγγλία παρέλαβε υπό την προστασία της τα Ιόνια νησιά,  ανωνύμως δημοσίευσε στην Κέρκυρα ιταλιστί: «Παραίνεσιν προς τούς Ελευθέρους "Έλληνας του Ιονίου». Όταν δε ο στενός του φίλος Ιωάννης Καποδίστριας πριν  έρθει κι αναλάβει Κυβερνήτης στην Ελλάδα, πέρασε από τη Βενετία κι έμεινε εκεί μερικές ημέρες για να κατορθώσει, με προσφορές των συμπατριωτών του, να σχηματίσει ταμείο για τη συντήρηση και περίθαλψη των απροστάτευτων ελλήνων ορφανών που βρίσκονταν στην Ιταλία ,ο Πετρεττίνι κι άλλοι Κερκυραίοι, μεταξύ των οποίων  και η Κόμισσα Ελένη Αρμένη Μοτζενίγου, αδίστακτα υπάκουσε στο αίτημα προσφέροντας χρηματικό ποσό.

      Ενώ περνούσε τον χρόνο μόνος, ασχολούμενος αφ ενός με το εμπόριο και  αφετέρου με την επιμονή προς την μάθηση,   διαίρεσε την ζωή του  μεταξύ του «Κερδώου Ερμή»(14 ) και του «Λόγιου Ερμή»( 15 ). Όσον αφορά το εμπόριο, με κέντρο διαμονής την Βενετία, αναγκάζονταν να μετακινείται στην Κέρκυρα και άλλα εμπορικά κέντρα της Ευρώπης και ένεκα της μάθησης να επισκέπτεται συχνά την Πάδοβα.

Σε ηλικία 40 χρονών παντρεύτηκε την κόρη Μαυροκορδάτου- Σκαραμαγκά. Οικογένεια που είχε  φύγει από την Χίο για την Τεργέστη μετά τα φοβερά γεγονότα του 1821 στο νησί. Η γνωριμία έγινε σε εμπορικό ταξίδι του Πετρεττίνι στην Τεργέστη. Μετά από τρία έτη το ζευγάρι ταξίδεψε στην Κέρκυρα όπου έμεινε για επτά μήνες προκειμένου να γνωρίσουν την γυναίκα του η μητέρα του και οι φίλοι. Επέστρεψαν στην Βενετία όπου γεννήθηκε και η κόρη του.

Είχε αρχίσει το έργο μετάφρασης «Έργα του Αυτοκράτορα Ιουλιανού» και για να τελειώσει το Β! τεύχος και να δημοσιεύσει αποσπάσματα εγκαταστάθηκε στην Φλωρεντία. Εκεί αρρώστησε βαριά και μετά από τριάντα μέρες την 21^η Μαρτίου του 1833 σε ηλικία 56 ετών απεβίωσε. Κατόπιν επιθυμίας του η σωρός του μεταφέρθηκε στην Κέρκυρα όπου και ετάφη στον οικογενειακό τάφο μέσα στην τότε Μητροπολιτική εκκλησία του Ταξιάρχου Μιχαήλ. Είχε μια κόρη και η γυναίκα του ήταν σε εγκυμοσύνη. Πέθαναν και τα δύο του παιδιά και μη έχοντας αφήσει διαθήκη ξεκίνησε μια δικαστική διαμάχη μεταξύ της αδελφής του Μαρίας και της γυναίκας του για την περιουσία . Η διαμάχη αυτή έληξε με απόφαση την οριστική κληρονομιά στην αδελφή του.

Τη βιογραφία του και τα φιλολογικά του έργα τα ανέπτυξε στην εκδοθείσα στο Μιλάνο πραγματεία ο φίλος του καθηγητής Μάριος Πιέρης.

Αυτά περί του Κερκυραίου Σπυρίδωνος Πετρεττίνι ο οποίος κατά την άποψή μας πρέπει να έχει μια θέση στους διακριθέντες για τη παιδεία άνδρες.

 

 

 Μαρία Αναστασία Πετρεττίνι (16)

Γεννήθηκε στην Κέρκυρα τις 31 Δεκεμβρίου 1774 και προερχόταν από την οικογένεια των ευγενών  Πετρεττίνι. Αδελφή του Σπυρίδωνα, πατέρας της ήταν ο Αλέξανδρος Πετρεττίνι και μητέρα της η Κρεμεζίνη Μιχαήλ Στεφάνου Τριβώλη Πιέρη,. Η Μαρία Αναστασία ήταν, επίσης, αναδεκτή του κόμη Γεωργίου Μοντσενίγου, Πληρεξούσιου Αντιπροσώπου της Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητας του Τσάρου της Ρωσίας Αλέξανδρου στην Επτάνησο Πολιτεία.

 Την εποχή εκείνη η Ισαβέλλα Θεοτόκη Αλμπρίτζι επικρατούσε στην Ιταλία μεταξύ των ευγενών οικογενειών της Κέρκυρας για τις γνώσεις της και τις επιτυχίες της στον πνευματικό κόσμο. Φιλοδοξία των  κοριτσιών της τάξης αυτής ήταν , ως  πρότυπο, η Ισαβέλλα που ήθελαν πολύ να της μοιάσουν. Να γνωριστούν με τους σοφούς της Ιταλίας, να δοξαστούν και τιμηθούν από αυτούς. Με σκοπό την επίτευξη του στόχου αυτού λάμβαναν και  την πρέπουσα ανατροφή. Την δικαιολογημένη αυτή φιλοδοξία των Κερκυραίων γυναικών ενίσχυσε πολύ και η επιρροή επί του βίου αυτών, των ηθών και εθίμων, της γλώσσας και φιλολογίας των γειτόνων Ιταλών. Οι γυναίκες της Ιταλίας διάνυαν τότε τον  χρυσό τους αιώνα. Οι φραγμοί και η παρακώλυσή των  σε ανώτερες σπουδές επίδοσης είχαν καταρριφτεί.

    Φυσικό λοιπόν ήταν ο ευνοϊκός υπέρ του γυναικείου φύλου άνεμος στην Ιταλία,  να έφερε την πνοή του μέχρι την Κέρκυρα. Ως επόμενο  ήταν οι Κερκυραίες να  προσπαθούν για σπουδές ανώτερες, αφού οι αδελφοί, οι πατέρες και οι σύζυγοί των μορφώνονταν  στα ονομαστά τότε Πανεπιστήμια της Μπολόνιας και της Πάδοβα.Η Μαρία Αναστασία Πετρεττίνι συγκαταλέγεται στο πλήθος   των λίγων τούτων εκλεκτών γυναικών που τόλμησαν.

Τον Αύγουστο του 1800, σε ηλικία 26 ετών, παντρεύτηκε παρά τη θέλησή της, όπως συνήθως συνέβαινε την εποχή εκείνη, με τον ευγενή Ζαχαρία γιο του Στάμου Ροδόσταμου,  με τον οποίον όμως χώρισε μετά από δύο έτη. Αφορμή ήταν  επειδή μετά από δύο χρόνια γάμου δεν τεκνοποίησε, αλλά και  το ότι δεν τον αγάπησε ποτέ. Άρχισε να ασχολείται με τη μελέτη και τη συγγραφή  ενός ποιήματος  «Εικόνα» για τον κατά τρία χρόνια μικρότερό της Μάριο Πιέρη, στην οποία περιγράφει τις αρετές και τα προτερήματά του.Ήρθε  σε δεύτερο γάμο με  τον ευπατρίδη κόμητα Μαρκ Αντώνιον Μάρμοραν, ένα μόλις έτος μετά τον χωρισμό της από τον πρώτο έχοντας όμως την ίδια κατάληξη. Από μικρή στην ηλικία είχε συνδεθεί φιλικά με τον διάσημο στα γράμματα  Κερκυραίο Μάριο Πιέρη.  Πήγε στην Βενετία όπου σιγά σιγά αναδείχτηκε, προξενώντας  την προσοχή και το ενδιαφέρον του κύκλου των μορφωμένων της εποχής.Εκεί παρατήρησε ότι ενώ οι ξένες μορφωμένες γυναίκες προσπαθούσαν να μάθουν την ελληνική γλώσσα, οι ελληνίδες μόνον τις ξένες γλώσσες μελετούσαν και την ξένη φιλολογία αποκλειστικά καλλιεργούσαν.Έτσι η Μαρία Πετρεττίνι αν και είχε δάσκαλο τον θερμότατο της οικογένειάς της φίλο Μάριο Πιέρη, Έλληνα, Κερκυραίο όπως κι αυτή, παρότι εκπαιδεύεται στην Κέρκυρα, η πρώτη γλώσσα και φιλολογία, την οποία διδάσκεται είναι η Ιταλική, μετά η Γαλλική και τέλος η Ελληνική, την οποίαν την έμαθε χειρότερα από τις άλλες.   Πρέπει δε να σημειωθεί ότι ο Μάριος Πιέρης, ο πολυαγαπημένος φίλος και δάσκαλος της Μαρίας, πλησίον του οποίου μαθήτευσε, ήταν πατριώτης εκ των θερμότερων  από αυτούς που αγωνίστηκαν  ,όπως καταστήσει γνωστή  στον φιλολογικό κόσμο της Ιταλίας τη δημοτική ποίηση της νεώτερης Ελλάδος και τους ηρωικούς αγώνες των Επτανησίων υπέρ της εθνικής αυτών υπόστασης.     Ο φανατισμός, του διαπρεπούς Ακαδημαϊκού για την πατρίδα δεν μεταδόθηκε εύκολα στην μαθήτρια του. Η αγάπη όμως  και ο  προς αυτόν θαυμασμός της Μαρίας υπήρξε μεγάλος και ενθουσιώδης. Για τον λόγο αυτό το πρώτο της έργο το οποίο αποπνέει τόση ποίηση και τόση αγάπη, δεικνύει την εικόνα αυτού του κερκυραίου, η οποία δεν γνωρίζουμε, εάν αυτό ήταν το μόνο ελατήριο. Ίσως η αγάπη της για τον δάσκαλο της και οι πραγματικές του αρετές, έγιναν  η αιτία που η Μαρία έκρινε με πολύ αυστηρότητα  τον πρώτο της σύζυγο.Η υπόθεση αυτή δικαιολογείται, εάν ληφθεί υπ’ όψιν, ότι μετά από ένα έτος  ακριβώς από τον δεύτερο γάμο της, η Μαρία αναχωρεί από την  Κέρκυρα, συνοδευόμενη από τον Πιέρη κι άλλους συγγενείς, όχι όμως κι  από τον δεύτερο σύζυγο της, τον οποίο  χώρισε μετά από το πολυπόθητο για εκείνη ταξίδι της στην Ιταλία.Οι Ιταλοί συγγραφείς που έγιναν φίλοι της αναφέρουν τον Πιέρη σαν στενότατο και θερμό φίλο της. Θεωρούν επίσης της καρδιάς της θαυμαστή, τον Λουδοβίκο Καρρέρ με το οποίον είχε πολύ στενή σχέση.  Ο Καρρέρ έγραφε: «Η Μαρία έχειψυχή ευαίσθητη απαλλαγμένη από τα μικρά καιποταπά πάθη, τα οποία υποτιμούν το πνεύμα και την καρδιά  των λεγομένων με καλή ανατροφή γυναικών, προσθέτοντας ότι συναντά σε αυτή δώρα σπάνια όπως η γλυκύτητα της καρδιάς και η δύναμη της μεγαλοφυΐας»    Φαίνεται πως ο  Μάριος Πιέρης επηρέασε πολύ τον χαρακτήρα της φίλης και μαθήτριας του κι αυτό εξηγεί  την όποια μορφή εσωτερικής της  μελαγχολίας και  δικαιολογεί τις απογοητεύσεις του ιδιωτικού της βίου αλλά και τις ηθικές καταιγίδες που σιωπηλά εκρήγνυνται  μέσα της.   Στην Βενετία  όπου κατά το 1804 ταξίδεψε για πρώτη φορά η Μαρία, γνωρίσθηκε με την  διακεκριμένη τότε ξαδέλφη της Ισαβέλλα Θεοτόκη Αλμπρίτζι,  η οποία την γνώρισε  στον  κύκλο των διασήμων ανδρών της Ιταλίας.  Η ομορφιά, τα νιάτα , η γλυκύτητα του χαρακτήρα της και η φυσική της ευφυΐα, συνετέλεσαν στο να  εκτιμηθεί από τους  φίλους της Ισαβέλλας. Η μόρφωσή της και οι γνώσεις της όμως, υπολείπονταν κατά  πολύ αυτών της φίλης και συγγενούς της. Για τον λόγο αυτό και με αμεσότητα μπήκε, παρόλο το βεβαρημένο της υγείας της, σε μελέτες σοβαρότερες και ευρύτερες από όσες είχε μέχρι τότε ασχοληθεί.Για να εμπλουτίσει περισσότερο τις γνώσεις της, μετέβη, συνοδευόμενη πάντοτε από τον αχώριστο φίλο της Πιέρη στην Πάδοβα, της οποίας οι Ακαδημίες και τα Πανεπιστήμια άκμαζαν τότε.Εκεί θα γνωριστεί, με τη σύσταση βεβαίως του Πιέρη, αλλά και της Ισαβέλλας, με τους σοφότερους των Ακαδημαϊκών, όπως τον αβά Μεγγενέλη, τον  Καισσαρότη, το Ροζίνη κι άλλους, με τους οποίους  διατήρησε μακρά φιλολογική αλληλογραφία.Το ταξίδι αυτό κράτησε γύρω στο ένα έτος και υπήρξαν έντονες διαφωνίες με τον δεύτερο σύζυγό της για τον τρόπο και το λόγο  αυτής της μετάβασης. Μετά την επιστροφή της στην Κέρκυρα, με κοινή συναίνεση, αποφάσισαν το διαζύγιο.    Εάν κρίνει κάποιος από τα  διαζύγια της Πετρεττίνη θα συμπεράνει ότι για την Κέρκυρα η ανεξαρτησία της γυναίκας ήταν πλησιέστερος  νεωτερισμός προς τα συμβαίνοντα στην Ευρώπη, παρά τα ισχύοντα στην άλλη Ελλάδα. Μια γυναίκα που φεύγει μόνη της,  στο εξωτερικό κάνοντας γνωριμία και φιλία με άνδρες υψηλού μορφωτικού επιπέδου σκανδάλιζε την τότε ελληνική κοινωνία.   Αφού η Μαρία, για πρώτη φορά δοκίμασε  τον ανώτερο φιλολογικό βίο,  με τις ικανότητές της άρχισε να αγγίζει και την δόξα. Στο σαλόνι  της Ισαβέλλας  αναδύεται και το δικό της αστέρι, μικρό μεν, αλλά αρκετά λαμπερό, ώστε να γίνεται ορατό  και σε  άλλες ιταλικές πόλεις, γι αυτό και  της ήταν αδύνατο να περιορισθεί  στα στενά όρια της πνευματικής ζωής της Κέρκυρας. Δεν θα μπορούσε πλέον να υπάρξει δίπλα σε ένα άνδρα που το πνευματικό του επίπεδο ήταν πολύ κατώτερο  του δικού  της. Μετά το δεύτερο διαζύγιο αναγκάστηκε να παραμείνει στους γονείς της στην Κέρκυρα για τρία έτη.Αναχώρησε για τη Βενετία , συνοδευόμενη από τον αδελφό της Σπυρίδωνα Πετρεττίνη,  που ήδη είχε εγκατασταθεί εκεί.Κατά την περίοδο αυτή, της στη Βενετία διαμονής της, η  Μαρία δοκίμασε και σύστησε σαλόνι φιλολογικό, το οποίο δενείχε βεβαίως ούτε την λαμπρότητα, ούτε την επιτυχία της αίθουσας της Ισαβέλλας. Αριθμούσε όμως μεταξύ των θαμώνων της ονόματα γνωστά και σεβαστά στην Ιταλία, φίλους κοινούς αυτής  αλλά και της εξαδέλφης της. Αυτό έπραξε ή Μαρία, αφού προηγουμένως περιηγήθηκε και σε άλλες ιταλικές πόλεις, που είχαν φιλολογική και καλλιτεχνική ακμή.  Κατέληξε στην Φλωρεντία, την εστία της καλλιτεχνικής κίνησης του τότε κόσμου. Φαίνεται δε ότι και εκεί ως και απανταχού την συνόδευε η ισχυρή προστασία της Ισαβέλλας, κάτι που αποδεικνύεται και  με την  κάτωθι επιστολή, αφού την συστήνει  θερμά στην δούκισσα  Αλβάνη, την επιστήθιο του μεγάλου Αλφιέρη φίλη, η οποία συγκέντρωνε στο σαλόνι της ότι επιφανές στις τέχνες και τα γράμματα είχε να επιδείξει τότε η Τοσκάνικη πρωτεύουσα.

   Είναι αλήθεια ότι πολύ την βοήθησε  κι ο συμπατριώτης  της Μουστοξύδης, με τον οποίο έκτοτε συνδέθηκε και  η φιλία τους διατηρήθηκε πάρα πολλά χρόνια, μέχρι τα γεράματα και των δύο.  Ο Μάριος Πιέρης  δέ, ο αναπόσπαστος φίλος, συνόδευε τηνΜαρία σε όλη εκείνη την ανά την Ιταλία περιήγηση της,συνιστώντας, διδάσκοντας, συμβουλεύοντας  και συνεργαζόμενος στα Μουσεία και τις Βιβλιοθήκες.  Κατά την περιήγησή της αυτή η Μαρία έγραψε, ή μάλλον ολοκλήρωσε την βιογραφία της  διάσημης γυναίκας του 15^ο αι, Κασσάνδρας Φιντέλε, (17) την οποία και διάβασε σε πολλούς εκ των σοφών.

 Φαίνεται δε ότι παρόλο που  ενθαρρύνεται για την έκδοση της βιογραφίας αυτής, η Μαρία δίστασε  να τη δημοσιεύσει, φοβούμενη την σύγκριση,  που τυχόν θα γίνονταν μεταξύ αυτής και του σοφούποιητή Άγγελου Αμπροτζίνη ο οποίος επίσης είχε γράψει την  βιογραφία της φιλοσόφου αυτής Ελληνίστριας, Λατινίστριας και στιχουργού.                               Πολύ αργότερα, μετά από τρία έτη, πείστηκε επιτέλους ναδημοσιεύσει τη βιογραφία  της Κασσάνδρας, η οποία έγινεδεκτή με πολλές ευμενείς κρίσεις και εγκώμια.    Ο ιστορικός Κάρολος Ροσμίνης, καθηγητής του  Πανεπιστημίου του Μιλάνου, γράφει προς τον Μουστοξύδη, που του έστειλε το βιογραφικό τεύχος της Κασσάνδρας : «Αν και το θέμα της υπήρξε μάλλον άγονο, ουχί ήττον αξιοθαύμαστος είναι η ευχέρεια τού ύφους, η γλυκύτης, η κρίσις και οι ορθοί συλλογισμοί της σθεναρής συγγραφέως».   Και ο αβάς Μενεγέλης από την Πάδοβα, ο οποίος είχε πολύ ενθαρρύνει την Μαρία για την δημοσίευση αυτή, της γράφει:……. «ευθύς μετά την έκδοση τού έργου της  Ή Κασσάνδρα σας θα έβλεπε το φως εάν χιλιάκις δεν σάς είχα ωθήσει να την δημοσιεύσετε ; Και ή ευμένεια, μεθ’ ης έγινε δεκτή, δεν είναι άρα η ηχώ των όσων σάς έλεγαν, ίνα σας πείσω να λάβητε ένεργότερον μέρος εις την φιλολογίαν...»   Από την έκδοση του έργου αυτού, η Μαρία συγκαταλέγονταν οριστικά πλέον μεταξύ των λογίων γυναικών της Βενετίας, που αποτελούσαν την αυλή της Ισαβέλλας και  οι οποίες έλαμπαν στο στερέωμα του  ουρανού της, σαν αστέρια δευτερεύοντος όμως φωτισμού. Αλλά και πάλι μεταξύ των διασημότερων εξ αυτών, όπως της Τερέζας Μασκόνη Παππαδόπολι, της Μαριέττας Μοροζίνη, της κόμισσας Παολίνη ντι Μπασάνο, της Λαύρας Μαφφέη, της Ραχήλ Μοτσενίγο Τομμάζο, της κόμισσας Αικατερίνης Κοσορίνη Σταμπόλια, η κόμησσα Μαρία Πετρεττίνι αναδείχτηκε πολύ ανώτερη.   Τούτο τιμά πολύ την ελληνική ευφυΐα, διότι μεταξύ τόσων γυναικών οι  οποίες διέθεταν όλα τα μέσα για να έχουν τέλεια μόρφωση, δύο ελληνίδες  που γεννήθηκαν κι ανατράφηκαν στην  Κέρκυρα ξεχώρισαν όλων των άλλων και κατόρθωσαν μόνες να επιζήσουν της εποχής των και να σημειώσουν αρκετά αξιόλογες φιλολογικές  δράσεις.  Σοφές στο πνεύμα κατόρθωσαν να μείνουν γυναίκες ως προς την χάριν,την γλυκύτητα και την αβρότητα και να καταστήσουν τα σαλόνια τους κέντρα της φιλολογικής και καλλιτεχνικής κίνησης.  Έγιναν εστίες διαλογισμού και συμφιλίωσης στη Βενετία των δύο αντιθέτων μερίδων, τις αριστοκρατικές και τις των ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών.Τα σαλόνια των δύο σοφών και ωραίων Ελληνίδων αποτέλεσαν  το κέντρο,  το οποίο οι μέχρι χθες εχθροί του πνεύματος συναντώνται και λησμονούν τις διαφορές τους, για να αντλήσουν ζωή και δύναμη.   Στην τότε ηθική της Βενετίας κατάπτωση, τον εκφυλισμό και την γενική του φρονήματος εξαχρείωση, μόνον οι ναοί, τα μουσεία και οι φιλολογικές αίθουσες έμειναν κέντρο βίου ηθικότερου και ευγενέστερου. Στους ναούς λατρεύετε όΘεός, στα μουσεία η Τέχνη και στις φιλολογικές αίθουσες όλα, ερμηνευμένα από  γυναίκες. Η Τέχνη λόγω αυτών αντλεί τα τελειότερά της πρότυπα.    Ουδέποτε χαρακτηρίστηκαν με πονηρές σκέψεις τα φιλολογικά στέκια των δύο Ελληνίδων. Στην περίπτωση που τέτοιο  κρούσμα ανέκυπτε,  η σοβαρότητα του χαρακτήρα τους και η ευφυΐα τους διασκέδαζαν εξ ίσου κατά περίπτωση.   Δεν είχε εν τούτοις η αίθουσα της Πετρεττίνι, ούτε το γόητρο, ούτε την επισημότητα της αίθουσας της Ισαβέλλας, αλλά ούτε σήμερα το όνομά της ζει και αναφέρεται όπως  της ωραίας εξαδέλφης της. Ίσως πέρα  από την  συγγένεια της με την Ισαβέλλα, η άμιλλα που αναπτύχθηκε μεταξύ τους, η φυσική ευφυΐα και φιλομάθεια της  Μαρίας Πετρεττίνι δεν βρήκε τελικά στάδιο να εκδηλωθεί. Η φήμη της συνεπώς  περιορίζεται σε πολύ στενό κύκλο κι αυτό ήταν άδικο διότι η πρωτότυπη βιογραφία της Φιντέλε που δημοσίευσε και οι μεταφράσεις της, αποπνέουν πολύ τρυφερότητα και γοητεία, σύμφωνα με  τους επαίνους και τα εγκώμια  των συγχρόνων της δασκάλων.   Άλλωστε η αίθουσα της Πετρεττίνι σποραδικά μόνο και με διαλλείματα  άνοιγε τις θύρες της προς τους φίλους της,  λόγω των συχνών απουσιών της από τη  Βενετία και των ταξιδιών και περιηγήσεων της στις άλλες ιταλικές μεγαλουπόλεις αλλά και την Κέρκυρα.   Κατά τις παραμονές της ελληνικής Επανάστασης η Μαρίαδιέμεινε στην  Κέρκυρα για αρκετό χρονικό διάστημα.  Την εποχή αυτή μετέφρασε από την αγγλική γλώσσα στην Ιταλική τοπογραφική περιγραφή της νήσου Κέρκυρας του CARTWRIGHT . Το 1825 εκδίδει άλλη μετάφραση, από την αρχαία Ελληνική στην Ιταλική η οποία είχε μεγάλη σημασία  «εικόνες του Φιλόστρατου και το προοίμιο.» Δυστυχώς δεν δυνήθηκε  να συνεχίσει την μετάφραση αυτή, διότι ταυτόχρονα είχε επιληφθεί για το ίδιο θέμα ο διάσημος λόγιος και συγγραφέας Perticari. Προφανώς η Μαρία φοβήθηκε τον συναγωνισμό με έναν άνδρα τέτοιας αξίας  και εγκατέλειψε το έργο της ημιτελές.

   Η Μαρία Πετρεττίνι από το 1833 ζει στην Κέρκυρα. Την ίδια  δε εποχή στο νησί βρίσκεται και ο Μάριος Πιέρης διαφωνώντας  όμως μαζί της για  πρώτη στην ζωή του φορά.   Τα πατριωτικά συναισθήματα του Πιέρη, παρόλα τα χρόνια που έζησε στο εξωτερικό, ποτέ δεν άλλαξαν, διότι, η πατρίδα του βρίσκεται υπό τον ζυγό ξένου κατακτητή, ενώ η υπόλοιπη Ελλάδα απολαμβάνει τα αγαθά της ελευθερίας. Μισεί τους Άγγλους  τους οποίους η Μαρία αγαπά και τάσσεται υπέρ τους ανεπιφύλακτα. Κοσμοπολίτισσα  εκείνη, δεν αντιλαμβάνεται τον φανατισμό του φίλου της καθώς η ίδια  συνδεδεμένη με τους Άγγλους προβαίνει στην μετάφραση των επιστολών της λαίδης Maria Worthley Montague από την  αγγλική  στην ιταλική γλώσσα. Στις επιστολές αυτές περιγράφονται οι εντυπώσεις της εν λόγω κυρίας, για την ανατολική Ευρώπη, την Ασία και την  Αφρική.

   Επίσης συνέγραψε κι άλλα πρωτότυπα έργα και μεταφράσεις. Αυτά ήταν: Η βιογραφία της Rosalba Carriera, της Elenι Corner Piscopia κι άλλων διαπρεπών της Βενετίας γυναικών, καθώς κι άλλες εικόνες του Φιλόστρατου, μία μετάφραση  του Cervantes  από την ισπανική, αλλά και πρωτότυπη μελέτη σε μορφή επιστολών περί γυναικείας αγωγής.

  Όλα αυτά εκδόθηκαν μετά τον θάνατό της, από τον οικογενειακό της φίλο και κληρονόμο της, Αλέξανδρο Πασκουάλε.   Ο Πιέρης στην αυτοβιογραφία του γράφει για τις φιλολογικές εν γένει δράσεις της Πετρεττίνι, αναφερόμενος σε αυτή της Κασσάνδρας της:” Ή βιογραφία αύτη φιλοτεχνηθείσα υπό της κ. Πετρεττίνη μέ καθιστά υπερήφανο. Ευλογημένη η ώρα, καθ’ ην παρακίνησα την φίλη μου να επιδοθεί. εις τα γράμματα. θέλω να πιστεύω ότι σήμερον, είτε δρέπει δάφνες, θα ενθυμείται και εμέ ευμενώς».

      Από το 1841 η Μαρία εγκαταστάθηκε οριστικά  στην Ελβετία, όπου έζησε τις υπόλοιπες ημέρες της ζωής της συντροφιά με τους φίλους της. Μετά από δέκα έτη, υπερήλικη πια, πεθαίνει  αιφνιδίως, χωρίς πόνους, χωρίς να αισθανθεί τον θάνατο, την νύχτα τις 12ης Μαρτίου. Μνημείο απλό, αλλά μεγαλοπρεπές, ανεγέρθηκε στον τάφο της από τον κληρονόμο της  Αλέξανδρο Πασκουάλη, ο οποίος κατόπιν εντολής της πήρε και το όνομα Πετρεττίνι, μιας και δεν υπήρχαν στην οικογένειά της άρρενες κληρονόμοι με το όνομα αυτό.      Στον εξωτερικό χώρο της οικίας της  στην Βενετία την οποία ο Πασκουάλης κληρονόμησε, ανήγειρε επίσης πολυτελές μαρμάρινο κενοτάφιο στη  μνήμη της γυναίκας, που  τόσο τίμησε το όνομα, το οποίο  μαζί με τον πλούτο της του έκανε την τιμή να τον κληροδοτήσει.  Η αλληλογραφία των μεγάλων ανδρών της εποχής εκείνης, όπως του Πινδεμόντε, του Καισαρότη, του Καρρέρ, του Νέγρη και άλλων με την Μαρία εκδόθηκαν  επίσης μετά το θάνατό της ή μάλλον οι επιστολές αυτών  προς την Μαρία. Από αυτές αποδεικνύεται και η υπόληψη την οποία όλοι  οι σοφοί σύγχρονοί της έτρεφαν προς εκείνη αλλά και η εκτίμηση  για τις γνώσεις της.

 

 

 

 

Γονέμη-Πετρεττίνοι-Καποδίστριες

Γεννεολογικό δένδρο των τριών οικογενειών

ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΓΟΝΕΜΗ*

Στο χωριό Αγ.Ιωάννης στη περιοχή Τρίκλινο υπάρχει η εκκλησία του Ιερού Ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το 1600 .Δίπλα στον ναό υπήρχε η αρχοντική αγροικία της οικογένειας Χαλικιόπουλου .Ο ναός αυτός ανήκε στην οικογένεια Χαλικιόπουλου και στη συνέχεια μέσω γάμων περιήλθε στις οικογένειες Πετρεττίνη , Βαρλάμου και Γονέμη. Στην πλατεία του χωριού δεσπόζει το " Αρχοντικό Γονέμη "

 

Η οικογένεια Γονέμη ήταν γραμμένη στη Χρυσή Βίβλο (Libro d'Oro) από το 1606 .

 

Το αρχοντικό είναι κτισμένο από την Μαρία Πετρεττίνι( ανιψιά της Μαρίας Πετρεττίνι του Αλεξάνδρου)   γύρω στα 1773 (Πρέπει να έγινε λάθος στη χρονολογία) με υλικό φερμένο από τη Βενετία. Αρχιτέκτονας ήταν ο βενετσιάνος Λούππι, από τους πιο γνωστούς της εποχής του. Αποτελείται από το ισόγειο που χρησιμεύει για αποθήκη,  το πρώτο πάτωμα που έχει τους χώρους υποδοχής και το δεύτερο που έχει τούς βοηθητικούς χώρους.

Είναι ωραιότατα επιπλωμένο σε Βενετσιάνικο στυλ και διατηρείται σε αρίστη κατάσταση στον παλιό ρυθμό του, χάρη στην φροντίδα των αδελφών Κοσκινά, οι οποίες το είχαν κληρονομήσει από την θεία τους Γονέμη απόγονο της Πετρεττίνι.

(Γιάννη Πιέρη: ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΙΚΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ  ΜΕΡΟΣ Δ! ΑΡΧΟΝΤΙΚΑ. Πρέπει να παρτηρήσουμε μια ανακολουθία στις ημερομηνίες. Η Μαρία Πετρεττίνι γεννήθηκε το 1774 άρα το κτήριο πρέπει να κτίστηκε πολύ αργότερα από το 1773 ή το έκτισε άλλος Πετρεττίνι.)

 Κατά τον ΣΩΦΡΟΝΙΟ Γ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ «Η ΕΙΣ ΚΕΡΚΥΡΑΝ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΒΑΡΛΑΑΜ».  Η Αγγελική Πετρετίνι μέσω της μητέρας της Μαρίας Πετρετίνι κληρονόμησε ολόκληρη την περιοχή του σημερινού χωριού Άγιος Ιωάννης όπου και το εξοχικό μέγαρό της, ένα ωραίο αρχοντικό κτισμένο στα 1824 από τον εκ μητρός πάππο της Νικόλαον Πετρετίν, με σχέδια του συνταγματάρχη Frederick Hankey, Γραμματέα του τότε Λόρδου Αρμοστού Thomas Maitland.(Σημ. Ο Νικόλαος Πετρετίν πέθανε το 1804 άρα η χρονολογία 1824 πρέπει  να είναι λανθασμένη.)

Όσον αφορά αυτό καθ’ εαυτό το κτήριο  σημειώνεται ότι σχεδιαστικά στο ισόγειο εσωτερικά έχει καμάρα την οποία συναντάμε όντως σε κάποιους στάβλους και αποθήκες, στην αριστερή πλευρά όπως το κοιτάμε . Παρόλα αυτά ο νέος σχεδιασμός του δεν δείχνει ότι το ισόγειο ήταν αποθήκες και ο πρώτος όροφος κάποιος χώρος υποδοχής όπως ήτανε παράδειγμα τα Παλάτσι με το πιάνο Νόμπιλε. Καταλήγουμε ότι το αρχοντικό αυτό είναι χτισμένο πάνω ενδεχομένως σε μία αγροικία , ανασχεδιασμένο δηλαδή. Θεωρούμε ότι στο ισόγειο αριστερά διατήρησαν κάποια στοιχεία και συνέχισαν από κει και πάνω εντάσσοντας αυτό το χώρο πλέον στην κύρια χρήση του κτιρίου όπως μαρτυρά και η αξονική είσοδος .Επίσης θεωρείται αξιοσημείωτο χωρίς να έχει καταφερθεί να τεκμηριωθεί, το γεγονός ότι το υλικό που περιβάλλει το κτίριο και τα στοιχεία γύρω από αυτό που έχουν παραμείνει ανέπιχριστα όλα αυτά τα χρόνια , θέλουν να τονίζετε κάποιο ιδιαιτερότητα του ή η πολυτέλεια αυτού του υλικού. Και ίσως αυτό να είναι το υλικό το οποίο να έχει έρθει από τη Βενετία. Δεν θα  έκανε εντύπωση αυτό το υλικό να υπάρχει πίσω από το σοβά και σε άλλα μέρη τονίζοντας την πολυτέλεια του υλικού.

Πρέπει να δεχθούμε ότι μέσα στα χρόνια, μέσω κληρονομιών, προικών και παροχών τα κτήρια άλλαζαν κατόχους. Έτσι για το εν λόγω κτήριο πρέπει να δεχτούμε ότι φτιάχτηκε από οικογένεια Πετρεττίνι και μέσω του γάμου της Αγγελικής Πετρεττίνι, κατέληξε στην οικογένεια Γονέμη. Από εκεί και μετά παρέμεινε με την ονομασία «Αρχοντικό Γονέμη» που από τα σπλάχνα του προέρχεται η μητέρα του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας.

Στον κήπο του Αρχοντικού υπάρχει η επιτύμβια πλάκα των:

 

Με μια συλλογιστική και ελεύθερη σκέψη οδηγούμεθα στο ότι:

Α) O Νικολό Πετρεττίνης ήταν ένα από τα τέσσερα παιδιά του Αλεξάνδρου και της Κρεμεζίνας Πιέρη Ήταν αδελφός του Σπυρίδωνα, της Μαρίας και της Μαριέττας Πετρεττίνι. Ο ενταφιασμένος Σπυρίδων Πετρίτης του ποτέ Νικολάου πρέπει να είναι ο γιος του Νικολό.

Β) Για τον Σπυρίδωνα Πετριτή του Δομένικου δεν βρέθηκαν στοιχεία. Εκτός από τη διαθήκη (Παπάκης συμβολαιογράφος Διαθήκες)

Στην αρ.Π94\10237-3 ή 15-1-1852 διαθήκη αναφέρεται: «ο ευγενής κύριος Σπυρίδων Βαρλάμος Πετρετίνης π. Δομινίκου μου παρέδωσε νέον φάκελον σφραγισμένον με τρείς σφραγίδες διαδηλώνοντας ότι εμπεριέχει την μητρικήν διαταγήν γραμμένην και υπογεγραμμένην υπό της μητρός του..αφήνει γενικόν κληρονόμον της τον άνωθεν αναφερόμενον  υιόν της».

Γ) Ο άρχοντας Σπυρίδων Βαρλάμος παντρεύεται  το 1822 την Μαρία Πετρεττίνι. Κατ’ ακολουθία η ΣΥΖΥΓΟΣ ΜΑΡΙΑ ΠΕΤΡΙΤΗ ΒΑΡΛΑΜ που αναφέρεται στην επιτύμβια πλάκα, είναι η σύζυγος του.

Το πιο κάτω φυλλάδιο απευθύνεται στην Μαρία Πετρεττίνι κόρη του Αλεξάνδρου και αδελφή των Σπυρίδωνος,Νικολάου και Μαρριέτας Πετρεττίνι ευχόμενος ο καθηγητής Vincenzo Nannucci την ευτυχία της ανιψιάς της, κόρης του Νικ.Πετρεττίνι.

 

.

 

Δ) Ο Άγγελος Γονέμης παντρεύεται την Αγγελική Βαρλάμου κόρη του Σπυρίδωνος Βαρλάμου και της Μαρίας Πετρεττίνι

Τα οστά του ζευγαριού βρίσκονται στον τάφο αυτόν.

Το τριώροφο πατρογονικό αρχοντικό Πετρετίνι βρισκόνταν κοντά στον Μητροπολιτικό ναό Σπηλαιωτίσσης και Αγίου Βλασίου…Αστικός αριθμός 2074.(Ιερομ.ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ Γ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ «Η ΕΙΣ ΚΕΡΚΥΡΑΝ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΒΑΡΛΑΑΜ»)

Υπάρχει ο ισχυρισμός ότι  ο Frederick Hankey Sr., γραμματέας του κυβερνήτη Thomas Maitland βοήθησε στο κτίσιμο του Αρχοντικού Γονέμη στο χωριό Αγ.Ιωάννης. Ο Frederick Hankey είχε παντρευτεί την αδελφή του Σπυρίδωνα Βαρλάμου, Αικατερίνη. Καθώς αρχιτεκτονικά επισημαίνεται η Αγγλική επιρροή στο κτήριο δεν αποκλείουμε την συμμετοχή του Frederick Hankey στο κτίσιμο του. Βλέπουμε μια συνάφεια των οικογενειών Βαρλάμο-Πετρεττίνι – Γονέμη. Η Αικατερίνη Hankey- Βαρλάμου ήταν προφανώς χήρα ή διαζευγμένη καθώς περιγράφεται ως «κυρία» σε μια αναφορά στο γάμο που δημοσιεύτηκε στο Εδιμβούργο Ετήσιο Μητρώο - επιμέλεια Sir Walter Scott - το 1819.  Η ίδια αναφορά αναφέρει ότι η τελετή πραγματοποιήθηκε στο Παλάτι της Κέρκυρας στα τέλη Ιανουαρίου του ίδιου έτους.

 Η Αδαμαντίνη Γονέμη προερχόταν από  την επιφανή οικογένεια της Κύπρου , τους Γονέμη οι οποίοι καθ’ όσον διαρκούσε η βενετική κυριαρχία στο νησί «μετάσχοντες εις το πλευρό των Βενετών  όλων των αγώνων κατά των τουρκικών επιδρομών». Γι’ αυτό και η Βενετική Δημοκρατία έδωσε και σ΄αυτούς τον τίτλο του κόμη, από το 1606. Έφθασαν στην Κέρκυρα όπου εγκαταστάθηκαν πια μόνιμα, το 1699. Εξακολουθούσαν φυσικά να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στη Βενετική Δημοκρατία, η οποία της δώρισε, το 1777, μέγα τιμάριο «εκ δημοσίων γαιών» στη θέση Βρίνα της περιοχής Βουθρωτού της Ηπείρου. 

 

 

Η Οικογένεια Γονέμη ενώθηκε  με την Οικογένεια Καποδίστρια όταν η Διαμαντίνα Γονέμη κόρη του κόμη και γιατρού Χριστόδουλου Γονέμη παντρεύτηκε τον Αντώνιο - Μαρία Καποδίστρια. O Δρ. Χριστόδουλος Γονέμης (παππούς του Ι. Καποδίστρια)  προσέφερε τις ιατρικές υπηρεσίες του κατά την διάρκεια της πολιορκίας του 1716.

Τον Ιωάννη Καποδίστρια βάπτισε ο θείος του ιερέας Άγγελος Γονέμης

Γράφει η ληξιαρχική πράξη καταχωριμένη στα βιβλία του Αγίου Νικολάου των Γερόντων (όχι της Αντιβουνιώτισσας): 

Αψο ΣΤ (1776),Σεπτεμβρίου 30 :

  Εβαπτίσθη παρ’ εμού του υπογεγραμμένου ένα παιδίον  αρσενικόν του Ευγενούς Αντονίου Καβουδήστρα γεννημένο μετά της Ευγενούς Διαμαντήνης ήτον ανάδοχος ο έντιμος Κώστας Αδάμης. Τ’ ονόμασε Ιωάννην. Ήτον ημερόν 12. Άγγελος ιερέας Γονέμης, Εφημέριος.

 Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εγγράμματος ευγενής Κορφιάτης ιερέας Άγγελος Γονέμης ήταν αδερφός της μητέρας του Κυβερνήτη και για την εποχή εκείνη οι γραμματικές του γνώσεις ήταν περισσότερο από καλές. 

 Οι οικογένειες αυτές των ευγενών προσέφεραν πάντα τις υπηρεσίες τους στην Βενετία κι αυτή αντίστοιχα τους το ξεπλήρωνε με φέουδα, τίτλους, διοικητικές υπηρεσίες κ.λ.π. Επίσης οι οικογένειες αυτές ενώνονταν μεταξύ τους. κρατώντας πάντοτε την επικυριαρχία στο νησί. 

 *Ευχαριστίες στον αρχιτέκτονα Κον Χρήστο Κουρτέλη που συνέβαλε ενεργά στην έρευνα.

 

 

 

ΠΕΤΡΕΤΤΙΝΙ, TZIOΒΑΝΝΙ.(18)

  Γεννήθηκε στην περιοχή της Γαρίτσας στην Κέρκυρα, τις 12 Σεπτεμβρίου 1793.Γονείς του ήταν ο Γεώργιος Πετρεττίνι και η Αντζέλικα Καναλιώτη. Η πατρική οικογένεια ήταν ευγενής, διαφορετικός όμως κλάδος  από εκείνον της περιοχής Πόρτα Ρεμούντα από όπου ήταν ο Σπυρίδωνας και η Μαρία Πετρεττίνη.

Διδάχτηκε τα πρώτα του γράμματα στην πατρίδα του, και στη συνέχεια σπούδασε στην Πάδοβα από το 1808 έως το 1811, έτος το οποίο αποφοίτησε από την Μπολόνια. Από το 1815 κατείχε τη θέση λογοκρισίας στη Βενετία εξ ονόματος της αυστριακής κυβέρνησης. (Περιστασιακά, το 1834 κατείχε επίσης τον ίδιο ρόλο στην Πάδοβα). Γνωρίζουμε, μεταξύ άλλων, λογοκριτικές παρεμβάσεις στις τραγωδίες του Ugo Foscolo και στο Βέρθερο του Γκαίτε συνοδευόμενες όμως από την αναγνώριση της λογοτεχνικής αξίας των κειμένων. Λογοκρισία ο Petrettini ασκούσε κυρίως σε έργα που αφορούσαν την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Ο κλασικισμός του απορρίφθηκε όχι μόνο από πολιτική άποψη, αλλά, να τι λέει ο ίδιος στον πρόλογο μιας συλλογής των έργων του "αυτά τα γραπτά [...] κηρύττουν στο έπακρο, σε κάθε μέρος, τους λόγους που φαίνεται να παραμένουν πληρωμένοι, σε καλές τέχνες, συντήρησης "(Prose, 1840, σελ. VII).

Μεταξύ των πρώτων του έργων είναι: η Ζωή του Βιτόριο Αλφιέρη (Πάδοβα 1814)

Έπειτα μεταξύ άλλων συμμετείχε  στην Μικρή βιογραφία διάσημων Ιταλών ανδρών, τόμος 1ος Τορίνο 1832,στην Ιταλική εικονογραφία διάσημων ανδρών και γυναικών, Μιλάνο 1837 και σε συνέχεια Ζωές και πορτρέτα επιφανών Ιταλών, Μπολόνια 1844. Επεξεργάστηκε μια μετάφραση του Ύμνου στον Απόλλωνα Δέλιο, την εκτύπωση ενός αδημοσίευτου έργου του Agnolo Bronzino σε μια δημοσίευση για το γάμο του συμπατριώτη του Spiridione Petrettini

Το  πρώτο μάθημα που δίδαξε ήταν για την ελληνική και τη λατινική λογοτεχνία στην Πάδοβα το 1818. (Το άνοιγμα στο βιβλίο του Prose: η προσέγγιση για την αντιμετώπιση της ιστορίας της λογοτεχνίας. )

 Διορίστηκε καθηγητής Λατινικής και Ελληνικής φιλολογίας στη Φιλοσοφική-Μαθηματική Μελέτη του Πανεπιστημίου της Πάδοβα το 1820. Την ίδια χρονιά διοργάνωσε την ακαδημαϊκή διάλεξη του Πανεπιστημίου( Μια σύγκριση μεταξύ του Ομήρου και του Δάντη)

στην οποία πλησίασε τους δύο συγγραφείς με την επιθυμία για συμφιλίωση των διαφορών μεταξύ ανθρώπων της ιδίας ιδεολογίας. Επέμεινε στον Δάντη, με προφανή φιλο-αυστριακό υπαινιγμό, σχετικά με τον υπερεθνικό ειρηνευτικό ρόλο της γερμανικής αυτοκρατορίας.

Στη συνέχεια παρουσιάζει Di studio sublime de Latin κλασική και ελληνική φιλολογία τις 26 Νοεμβρίου 1820 για το επίσημο άνοιγμα όλων των σπουδών του σχολικού έτους 1820-1821, Πάδοβα 1821.

Από το 1820 έως το 1825 ήταν επικεφαλής του διοικητικού συμβουλίου των αρχαιοτήτων του Πανεπιστημίου της Πάδοβα. Ήταν κυβερνητικός επιθεωρητής στα ιδιωτικά κολέγια της Πάδοβα. Ένα από αυτά ήταν και  το ραβινικό κολέγιο. Όταν το πανεπιστήμιο  παρείχε διδακτορικό στους μαθηματικούς αρχιτέκτονες, ο Πετρεττίνι μίλησε τις 23 Αυγούστου 1829, με θέμα  το ηθικό περιεχόμενο του Niccolò Tommaseo στην ενετική βιβλιογραφία Cenni della d'oggidì (in Critical Studies, II, Venice 1843,) επίσης η διάλεξη του Πετρεττίνι, ORAZZIONE έγινε όταν  στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβα γιορτάζεται η ιερή και ένδοξη μνήμη του αυτοκράτορα και βασιλιά  Francesco I, Padua 1835.

Ίσως το σημαντικότερο έργο του Πετρεττίνι ήταν η έκδοση ορισμένων παπύρων, που σώθηκαν στη Βιέννη και ήταν το αποτέλεσμα μιας μελέτης του κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Hofbibliothek: Ελληνο-αιγυπτιακοί πάπυροι κι άλλα ελληνικά μνημεία του Ι.R. Museo Di Corte μεταφρασμένο και εικονογραφημένο από τον Τζιοβάνι Πετριττίνι corcirese, Βιέννη 1826.

 Δεν έγινε δεκτό από τους συγχρόνους, αλλά μαρτυρά τα ευρεία ενδιαφέροντά του, καθώς και τις επαφές του με τους κύκλους της πιο προηγμένης κλασικής ευρωπαϊκής φιλολογίας.

Ερευνητής αρχείων και βιβλιοθηκών, ενδιαφέρθηκε επίσης για τα επιγραφικά. Το 1839 συμμετείχε σε μια πικρή διαμάχη με τον Giuseppe Furlanetto σχετικά με την ερμηνεία της ταφικής επιγραφής για την ελεύθερη γυναίκα Claudia Toreuma (Επιστολή πάνω σε μια λατινική επιγραφή ενός επιτύμβιου μνημείου που ανακαλύφθηκε κοντά στην πόλη της Πάδοβα, και παρουσιάστηκε από τον ηγούμενο Giuseppe Furlanetto  Al signor Count Giovanni Orti… Η δημοσίευση περιέχει επίσης την πολύ σκληρή απάντηση του Furlanetto). Η θέση που υποστήριξε ο Petrettini ωστόσο καταργήθηκε από τον Clemente Cardinali .  Υπήρχε διαρκής προσοχή στην αρχαιολογία και την ιστορία της αρχαίας τέχνης. Πέρα ​​από το φυλλάδιο Delle gemme incise (Βενετία 1815) και το Oration γύρω από τις αρχαιολογικές μελέτες (ένα είδος ελληνορωμαϊκής αρχαιολογικής πινακοθήκης, παρουσιάζεται στα τέλη του 1822, στην Prose, 1840 , σελ. 103-140), ήταν η Ελληνική Βιβλιοθήκη Καλών Τεχνών (I-II, Μιλάνο 1839-40)

Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη μελέτη, η οποία περιέχει μια έκδοση που αναθεώρησε κριτικά το κείμενο των Περιγραφών του Καλλίστρατου και μια ανθολογία στα ιταλικά, με εκτεταμένο ιστορικό-κριτικό σχόλιο και αποσπάσματα που αφορούσαν την αρχαία τέχνη, που προτάθηκαν από τους πανεπιστημιακούς Δειπνοσοφιστές. (19)

Ο Πετρεττίνι ήταν πρύτανης της σχολής φιλοσοφίας τα έτη 1828-29, 1836-37 και 1843-44 και πρύτανης του πανεπιστημίου το  1840-41. Παραιτήθηκε από το αξίωμα πριν την διοργάνωση της τέταρτης συνάντησης των Ιταλών επιστημόνων, που σχεδιάζονταν και προορίζονταν για να αποκτήσουν δυνατούς πατριωτικούς τόνους ενώ ταυτόχρονα  εγκατέλειψε και την διδασκαλία. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η όλη του διαδρομή είχε φιλο αυστριακά στοιχεία και δεν τον έκαναν αρεστό στην Ιταλική κοινωνία καθότι οι Ιταλοί του Βορρά μάχονταν να απελευθερωθούν από τον Αυστριακό ζυγό.  

    Το 1839 έγινε ιππότης του από την Κωνσταντινούπολη Τάγματος του Αγίου Γεωργίου. Santo Giorgio di Parma (Αλμανάκ της δουκικής αυλής της Πάρμας για το έτος 1843, Πάρμα 1843, σελ. 229). Το 1842 έγινε διευθυντής της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης, αφιερωμένος στο έργο της συμπλήρωσης και αναθεώρησης του καταλόγου έντυπου υλικού και χειρογράφων. Το 1845 κατηγορήθηκε και στη συνέχεια καταδικάστηκε για "κατάχρηση εξουσίας γραφείου" επειδή φέρεται να κατέχει βιβλία κι έπιπλα της βιβλιοθήκης.  Απολύθηκε από τη θέση του και συνελήφθηκε, συνοδευόμενος από έντονη κριτική. Ο Πετρεττίνι πιθανώς πέθανε στη φυλακή μεταξύ Αυγούστου και Οκτωβρίου 1845

 

Πρωτόπαπας Δημήτριος Πετρεττίνι(20)

Γεννήθηκε την 9η Αύγουστου 1722. Γονείς του ήταν ο Αντώνιος Πετρεττίνι  και η Αδαμαντίνη Αντωνίου Ροδόσταμου.  Ήταν γόνος της παλιάς περιωνύμου οικογένειας των ευγενών Πετρεττίνων. Στην οικογένεια αυτή ανήκε η επονομαζόμενη Βαρονία Γρίττα. Η βαρονία αυτή υποχρεούνταν  από παλιά σε στρατιωτική υπηρεσία  αλλά και να προσφέρει δύο Ίππους. Η Γρίττα κατέληξε στους Αδελφούς Προσαλένδη Δώρια, αφού επιβεβαιώθηκε στην κατοχή του νόμιμου διαδόχου , Jeronimo (Ιερωνύμου) Πετρεττίνι, το 1804, και στη συνέχεια, μέσω της συζύγου του, επέστρεψε στον Ανδρέα και τον Στυλιανό Ντόρια Προσαλέντη  στους οποίους περιήλθε  μετά από δικαστικό αγώνα.

 Ο Δημήτριος ανήκε στη διακλάδωση των Πετρεττίνων των ονομαζόμενων της Αγίας Παρασκευής και απευθείας καταγόμενων από τον Περότα Πετρετίνο δευτερότοκο γιο του  Νικολάου (πρώτου αναφερόμενου στην Κέρκυρα εκπρόσωπου της οικογένειας.)

 Μετά την αποπεράτωση των σπουδών του, αφιερώθηκε στην υπηρεσία της Εκκλησίας, γινόμενος τις 30 Απριλίου 1743 αναγνώστης, ενώ συνεχίζοντας την πορεία του αυτή, πέρασε από όλες τις βαθμίδες της ιεροσύνης. Μετά τον θάνατο του ιερέως Νικολάου Σαμοΐλη στον επονομαζόμενο ναό της Αγίας Παρασκευής και Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στην Πόρτα Ρεμούνδα, εκλέχθηκε από τους αδελφούς του εκκλησιαστικού συμβουλίου  διάδοχος στην εφημερία του ναού αυτού και εφημέρευε  έως το 1784. Τον Μάιο ψηφίσθηκε Πρωτόπαπας, για πενταετία.

     Στην εκλογή του ως Πρωτόπαπα έγινε η προβλεπόμενη τελετή και η πόλη διέθεσε ποσό τριακοσίων πενήντα τεσσάρων λιρών για την αγορά εκρηκτικών, σημαιών, ψωμιού, κουφέτων και κερασμάτων.

Μετά τη λήξη της πενταετίας, γενόμενη ψηφοφορία την 11^η  Μαΐου 1789, για την επικύρωση  της παραμονής του ιδίου στο θρόνο ή της εκλογής νέου, ανάλογα με  την πλειοψηφία, ανέλαβε πάλι  τα ιερά καθήκοντα . Παρέμεινε στη θέση αυτή έως της 21 Ιανουαρίου 1795 ημέρα που απεβίωσε, μη συμπληρώνοντας ούτε το πρώτο έτος από του χρόνου της  τρίτης φοράς επανεκλογής του στο υψηλό τούτο αξίωμα της Εκκλησίας. Ενταφιάστηκε δε στην Εκκλησία του Θαυματουργού Λειψάνου του Αγίου Σπυρίδωνος.  Αξιοσημείωτα γεγονότα της πρωτοκαθεδρίας του ήταν α) η βάπτιση του Λόρδου Γκίλφορδ. Την νύχτα της 23^ης  Ιανουαρίου 1791, με την προτροπή του Γεωργίου Προσαλένδη  ξεπεράστηκαν οι θρησκευτικές δυσκολίες για  κρυφή βάπτιση του κόμη από τον Μέγιστο Πρωτόπαπα  και ο Γκίλφορδ βαπτίστηκε στο μέσα δωμάτιο της οικίας του Πετρεττίνι στην Πλατεία και β) μέχρι την 1/10/1781  επικρατούσε η συνήθεια όπως οι φυλακισμένοι για χρέη ιερείς και κληρικοί μεταφέρονταν από τα χωριά σιδηροδέσμιοι ,στο μέσο στρατιωτικού τμήματος, στις φυλακές της πόλης και φυλακίζονταν με τους άλλους πολίτες που είχαν χρέη. Με μεσολάβησή του ο Δημήτριος σε εισήγηση του στον Γεν. Προνοητή Νικόλαο Έριτσο πέτυχε, οι υπόχρεοι ιερείς να προσέρχονται μόνοι τους στον πρωτόπαπα κι αυτός να τους στέλνει στα αρμόδια δικαστικά όργανα.

Η οικία Πρωτόπαπα Πετρεττίνι

Η οικογένεια Πετρεττίνι, όπως και άλλες αρχοντικές οικογένειες, δεν ήταν και τόσο αγαπητή από τις λαϊκές μάζες. Αναφέρουμε ενδεικτικά δύο παραδείγματα.

Ο ευγενής Μάρκος Αντώνιος Πολυλάς  ήρθε σε διαμάχη με έναν αγρότη από το χωριό Κορακιάνα. Οι προσπάθειές του να συμφιλιωθούν με τον άρχοντα δεν είχαν αποτέλεσμα, δεν γύρισε στο χωριό και δολοφονήθηκε στην ακτή του Ύψου από έναν άλλο παράνομο και ένα Βενετό στρατιώτη. Ο Λόρδος Marc'Antonio Polilà και οι ευγενείς αδελφοί Ricchi, στην πραγματικότητα ζητούνταν από τις αρχές για άλλο αδίκημα. Για την εξιχνίαση του εγκλήματος του αγρότη, στρατολογήθηκαν έναντι αμοιβής, αγρότες με την  εντολή της αναζήτησης των πραγματικών ενόχων του εγκλήματος που ήταν ο Βενετός στρατιώτης και ο σύντροφός του. Η εντολή χρησίμευσε ως πρόσχημα για τους αγρότες να πάρουν όπλα και με έναν ορισμένο αριθμό κατοίκων που προέρχονται από διαφορετικά χωριά και προάστια της πόλης, βγήκαν οπλισμένοι στην εξοχή για αναζήτηση των εικαζόμενων ενόχων. Δεν μπορούσαν να τους βρουν αλλά αυτό δεν τους εμπόδισε να μην στραφούν εναντίον άλλου ευγενούς του Ricchi Spiro, που ήταν από το χωριό Κοκκίνη μαζί με τον Piero Sachlichi κι έναν υπηρέτη, ο οποίος ήταν επίσης βενετός στρατιώτης. Όλοι δολοφονήθηκαν, χωρίς αυτοί να έχουν κάποια σχέση με την υπόθεση. Ένα άλλο άτομο που ήταν στη συντροφιά των θυμάτων, επίσης πολίτης, Λόρδος Vicenzo Petretin, κατάφερε να ξεφύγει από το μπαρ. Το μακελειό έγινε με μεγάλη σκληρότητα, απανθρωπιά κι εκτελέστηκε με οργή. Οι δολοφόνοι ήθελαν επίσης και να κόψουν το κεφάλι του Σπυρίδωνα Ρίτσι, αλλά τους σταμάτησαν οι ντόπιοι από το χωριό. ( 21 )

Στο ίδιο κείμενο γίνεται(22) μνεία μιας υπόθεσης στην οποία συμμετείχε η οικογένεια Petretins - «Βρέθηκε μια αποφυγή φόρων και τεράστιες ατασθαλίες για καταστήματα και σπίτια , που διαπράχθηκαν λίγα χρόνια νωρίτερα από δύο αδέλφια Petretin. Για το γεγονός αυτό μετά τη σύλληψή τους, πλήρωσαν επίσης την ποινή της επιλογής τους. Τον τελευταίο λόγο, τον είχαν οι πολίτες διότι προκάλεσαν ακραίο πάθος, βλέποντας ότι δεν διακρίνονται από τη δικαιοσύνη ή τις τιμωρίες (όπως επιδιώκουν) οι άνθρωποι της τάξης τους(23).

   Στη διαδρομή της οικογενείας Πετρεττίνι στην Κέρκυρα για 500 περίπου χρόνια συναντάμε: Ανθρωποκτονίες-μισθοφόρους-πολιτικούς κρατουμένους-λογοκριτές-υπεξαιρέσεις-φυλακισμένους-κοινωνικές διακρίσεις, αλλά παράλληλα αγωνία για μάθηση, έρευνα και μετάδοση της γνώσης μέσω των εκδόσεων, φιλοπατρία και σπέρματα του υγιούς διαχωρισμού «άνδρας-γυναίκα» κ.λ.π. Εκδηλώσεις ανθρώπινης κοινωνικής συνύπαρξης.     

Σημειώσεις

------------------

1) ΚΕΡΚΥΡΑΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΟΜΟΣ ΧVI Λ.ΒΡΟΚΙΝΗ ΕΡΓΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑΡΙΑ ΤΕΥΧΗ  Α! & Β!

2) Κώστας Σμπόνιας*  ΠΑΡΆΚΤΙΑ ΠΕΡΙΒΆΛΛΟΝΤΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΉΣ ΔΡΆΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΡΑ ΔΙΑΡΚΕΙΑ: ΗΠΕΡΙΠΤΩΣΗΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ  “Fisheries and Cultural Heritage, Identity and Participated Societ­ies”  

3)  Ο.π ΒΡΟΚΙΝΗ

4)   Φωτεινή Καρλάφτη-Μουρατίδη : Ζητήματα ευθύτητας και εντιμότητας κατά την ανάληψη αξιωμάτων. Πρακτικά του ΙΑ΄ Πανιονίου Συνεδρίου σελ 331

5)  ΣΠΥΡΟΣ Ν. ΑΣΩΝΙΤΗΣ ΕΩΑ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΑ 1 (1993) ΤΡΙΑ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΑ ΝΟΤΑΡΙΑΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 1398-1458   

6) Université Ionienne, Corfou Nicolas Carapidakis  Les livres du conseil des citoyens de Corfou 1432-1490 : prosopographie etgroupes familiaux

 7) Οι Κοντοτιέροι (ιταλ. condottieri [ενικός condottiere ή condottiero]) ονομάζονται οι αρχηγοί μισθοφορικών εταιρειών, που μισθώνονταν κυρίως από τις ιταλικές πόλεις-κράτη, από τον ύστερο Μεσαίωνα ώς τα τέλη της Αναγέννησης.

8) Γιάννη Πετσάλη: CORFU MUSEUM H ονομασία της περιοχής στρατιάς στην Κέρκυρα

9) Note biografiche di Capitani di Guerra e di Condottieri di Ventura operanti in Italia nel 1330 1550.

10) ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΖΑΡΙΔΗ: Ο ΚΕΡΚΥΡΑΙΟΣ ΣΤΙΧΟΥΡΓΟΣ ΙΑΚΩΒΟΣ ΤΡΙΒΩΛΗΣ σελ.182

11) ΙΑΚ. Ενετοκρατία, Πρεσβείες, b. 97, αρ. 5

12) Ο.π ΒΡΟΚΙΝΗ

13) Ο.π ΒΡΟΚΙΝΗ

14) Τετράτομης εμπορικής εγκυλοπαιδείας του Ν. Παπαδόπουλου, Ερμής ο Κερδώος - Εμπορική Εγκυκλοπαιδεία, Βενετία 1815-1817

15) Ερμής ο Λόγιος ή Λόγιος Ερμής ήταν γνωστό το δεκαπενθήμερο φιλολογικό περιοδικό στην ελληνική γλώσσα που εκδιδόταν από το 1811 έως το 1821 στην ελληνική παροικία της Βιέννης,

16) Ο.π ΒΡΟΚΙΝΗ

17) Fedele, Κασσάνδρα (1465-1558) Μια διάσημη λογία, γεννημένη, στη Βενετία. Σπούδασε κλασική λογοτεχνία, ρητορική, επιστήμη της φιλοσοφίας και τη νέα ανθρωπιστική παράδοση. Ενώ ήταν ακόμη νεαρό κορίτσι, έμαθε να μιλά και ελληνικά και λατινικά.

18) (Treccani «Ιταλική Εγκυκλοπαίδεια της επιστήμης, των γραμμάτων και των τεχνών».

19) Οι Δειπνοσοφισταί είναι δεκαπεντάτομο έργο του αρχαίου Έλληνα Αθήναιου από την Ναυκρατίδα της Αιγύπτου. Σημαντικό έργο της Ελληνιστικής εποχής δίνει στοιχεία για την Ρώμη. Πρωταγωνιστές του είναι γραμματικοί, λεξικογράφοι, ρήτορες, σοφιστές, μουσικοί και άλλοι φιλόσοφοι. 

20) Ο.π ΒΡΟΚΙΝΗ

21) Vicenzo, γιος του Spiridion Petretin και Marietina Marmora, γεννήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 45 1735,

22) ASVe, Collegio (secreta) relazioni, b. 75, cc. 15-16

23) Nicolas Karapidakis Dominants et dominés dans le Levant vénitien: les zones d’ombre des identités

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΡΑΔΟΥΛΑΚΗΣ    ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ: ΚΕΡΚΥΡΑΙΟΣ ΛΟΓΙΟΣ ΤΟΥ 16 ου ΑΙΩΝΑ

 

Εισαγωγή....…………………………………………………………………......……..1

Μέρος Πρώτο: Το βιογραφικό πλαίσιο του Νικολάου Σοφιανού…….……….……..2

α. Η καταγωγή του και το πρώτο ταξίδι του στη Ρώμη…………..…………...2

β. Τα πρώτα βήματα………………………………………….………...…......3

γ. Στην υπηρεσία του Marcello Cervini.………………… ……………….…..5

δ. Η δράση του Νικολάου Σοφιανού στη Βενετία………….…………………8

ε. Το έργο του Σοφιανού ………………………………………..………..….10

1. Totius Graeciae description………...……………...……..….……10

2. Περί κατασκευῆς καί χρήσεως κρικωτοῦ ἀστρολάβου……..………12

3. Πλουτάρχου φιλοσόφου Παιδαγωγός……………………..………..12

4. Γραμματική τῆς κοινῆς τῶν Ἑλλήνων γλώσσης……………………14

Μέρος Δεύτερο: Κρίσεις για τον Νικόλαο Σοφιανό και το παιδαγωγικό του πρόγραμμα……………………………………………………………………………17

Επίλογος. ……………………………………………………………………….……21

Βιβλιογραφία…………………………………………………………………………22

 

 1
Εισαγωγή

Η προσωπικότητα του λογίου Νικολάου Σοφιανού απασχόλησε δίχως αμφιβολία τη σύγχρονη έρευνα· όμως η σχετική αποσπασματικότητα του έργου του, η έλλειψη μιας πληθώρας πληροφοριών για τη ζωή του καθώς και η λήθη στην οποία βρέθηκε το όνομά του για τρεις αιώνες δεν επέτρεψε στους ερευνητές να συνθέσουν μια ολοκληρωμένη εικόνα του. Προχωρώντας σε μία γενικότερη επισκόπηση της μέχρι τώρα έρευνας, παρατηρούμε αρκετές ανακρίβειες, παραλήψεις και σφάλματα τα οποία έχει η προσπάθεια ανασύνθεσης αυτής της προσωπικότητας. Σίγουρα από τις πρώτες απόπειρες να προσεγγιστεί ο Κερκυραίος λόγιος από τον Μουστοξύδη, τον Σάθα και τον Legrand μέχρι τις πιο πρόσφατες είναι ευδιάκριτη τόσο η εμφάνιση νέων πληροφοριών που η έρευνα έφερε στο φως όσο και η λεπτομερέστερη, άρα και καθαρότερη, κριτική ματιά αυτών των πληροφοριών. Επομένως, με την πάροδο του χρόνου η προσωπικότητα του Νικολάου Σοφιανού σταδιακά φανερώνεται ολοένα και πιο ολοκληρωμένη.
Στη συγκεκριμένη εργασία ακολουθήσαμε μια κριτική προσέγγιση των μέχρι τώρα δημοσιευμένων ερευνών τόσο για τον Νικόλαο Σοφιανό όσο και για την εποχή του. Επίσης έγινε προσπάθεια να συνενωθεί το πρωτογενές υλικό που προκύπτει από το έργο του λογίου και από αποσπάσματα ή επιστολές άλλων σύγχρονών του προσωπικοτήτων, με τα συμπεράσματα στα οποία η έρευνα έχει καταλήξει και να δοθεί κριτικά η σύνδεση των δύο. Στο πρώτο μέρος της εργασίας δίνεται ένα όσο το δυνατόν ακριβές πλαίσιο της ζωής και της δράσης του Σοφιανού. Πλην των βιογραφικών δεικτών, παρουσιάζεται σε αυτό το μέρος η σχέση του Σοφιανού με σύγχρονές του προσωπικότητες στη Ρώμη και στη Βενετία, στο περιβάλλον δηλαδή όπου έζησε και έδρασε. Τέλος, παραδίδεται η εργογραφία του, την οποία προσεγγίσαμε με κριτική ματιά. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας προχωρήσαμε σε κρίσεις πάνω στη δράση του Σοφιανού, αναλύσαμε τις σχέσεις του με τον καθολικισμό και τη Μεταρρύθμιση και προσπαθήσαμε να δώσουμε έναν ορισμό για τα αίτια και τους σκοπούς της στάσης του απέναντι στις αντιμαχόμενες δυνάμεις και ιδεολογίες. Τέλος, παρουσιάσαμε το παιδαγωγικό όραμα του Σοφιανού για την εκπαιδευτική και πνευματική αναγέννηση του υπόδουλου Ελληνισμού, το θεωρητικό του πλαίσιο και τις αδυναμίες του.
Η έρευνα ασφαλώς δεν είναι πλήρης διότι παραμένουν ακόμα πολλά στοιχεία της ζωής του Νικολάου Σοφιανού αδιευκρίνιστα. Επικεντρωθήκαμε κυρίως στο να ξεκαθαρίσουμε τα μέχρι τώρα δεδομένα, να συγκρίνουμε και να απορρίψουμε θεωρίες και συμπεράσματα που είναι εσφαλμένα, άτοπα και δίχως επιχειρηματολογία δοσμένα. Η έρευνα τόσο για τον Νικόλαο Σοφιανό όσο και για την εποχή την οποία αντιπροσωπεύει σίγουρα δεν είναι ἐν τῇ γενέσει της όμως βρίσκεται ήδη ἐν κινῆσει.

 2
Μέρος Πρώτο
Το βιογραφικό πλαίσιο του Νικολάου Σοφιανού

α. Η καταγωγή του και το πρώτο ταξίδι του στη Ρώμη

Σύμφωνα με τρία συμβόλαια που βρέθηκαν στα κατάστιχα του νοταρίου Agostino Pellestrina1 και αποτελούν τα τρία πληρεξούσια που ο Νικόλαος Σοφιανός συνέθεσε για την αντιδικία του με τον εκδότη και βιβλιοπώλη Benedetto Giunta, ο «nobilis corcyrensis» Νικόλαος Σοφιανός ήταν γιος του Παύλου Σοφιανού, «Dominus Nicolaus Sofiano quondam domini Pauli, nob(ilis) corcyren(si)s2». Ο Παύλος είναι γνωστός στους μελετητές από μια επιστολή που του απηύθυνε ο καρδινάλιος Βυσσαρίων3. Τόσο το γεγονός ότι ο Παύλος Σοφιανός διατηρούσε επαφές με ένα άτομο του βεληνεκούς του Βησσαρίωνα όσο και η πληροφορία ότι οι Σοφιανοί της Κέρκυρας «εἰς τούς εὐπατρίδας προσεγράφησαν τῷ 1440 (Ἀνάγραφον ἐν τῷ τῆς Κερκύρας χαρτοφυλακίῳ)4» κάνει την περίπτωση της ευγενικής καταγωγής του Νικολάου Σοφιανού αδιαμφισβήτητη.
Ο Emile Legrand υποστηρίζει πως ο Σοφιανός γεννήθηκε τα πρώτα χρόνια μετά το 1500 στην Κέρκυρα5. Δεν είναι γνωστό πότε ο Σοφιανός στάλθηκε για σπουδές στην Ιταλία· παρόλα αυτά έχουμε δύο στοιχεία, αντίθετα μεταξύ τους, που όμως μπορούν να φωτίσουν κάπως το θολό τοπίο. Το πρώτο αποτελεί την αφιερωτική επιστολή προς τον καρδινάλιο Alessandro Farnese από τον Πέτρο Δεβαρή το 1588 στην έκδοση του βιβλίου του θείου του, Ματθαίου Δεβαρή, Liber de Graecae lingvae particvlis6. Στην επιστολή αυτή υποστηρίζεται ότι στο Ελληνικό Γυμνάσιο, το οποίο ίδρυσε ο Πάπας Λέων Ι΄ το 1514 στον Κυρινάλιο λόφο της Ρώμης, φοίτησε ο Ματθαίος Δεβαρής μαζί με τον Κωνσταντίνο Ράλλη, τον Νικόλαο Σοφιανό και τον Χριστόφορο Κοντολέοντα. Το δεύτερο στοιχείο όμως, που για πολλούς φαίνεται να αναιρεί το πρώτο, αποτελεί τον κατάλογο των δώδεκα πρώτων μαθητών του Ελληνικού Γυμνασίου τον Φεβρουάριο του 1514, στους οποίους δε συγκαταλέγονται ούτε ο Ματθαίος Δεβαρής, ούτε ο Νικόλαος Σοφιανός, ούτε ο Χριστόφορος Κοντολέων αλλά μονάχα ο Κωνσταντίνος Ράλλης7. Παρόλα αυτά, ο κατάλογος δεν καταρρίπτει τη μαρτυρία του Πέτρου Δεβαρή· διευκρινίζει τους πρώτους μαθητές του Γυμνασίου ενώ κάλλιστα ο Σοφιανός θα μπορούσε να είχε φοιτήσει εκεί αργότερα, κάτι που είναι μάλλον πιθανόν αφού οι σπουδές του στη Ρώμη θα δικαιολογούσαν και τη φιλία και τη

1Μαυροειδή Φ. Δ., «Ειδήσεις για τα ελληνικά τυπογραφεία της Ιταλίας τον 16ο αιώνα», Δωδώνη, τόμ. 4, (1975), σ. 237.
2Αυτ., σ. 248.
3Αυτ., σ. 237 σημ. 2.
4Μουστοξύδη Ανδρέα, «Νικόλαος Σοφιανός», Ελληνομνήμων, (Απρίλιος 1843 & Μάιος 1843) σ. 236.
5Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, Garnier frères, Paris 1918-1928, σ. CLXXXVII.
6Αυτ., σ. 55.
7Μανούσακα Μ. Ι., «Η παρουσίαση από τον Ιάνο Λάσκαρη των πρώτων μαθητών του Ελληνικού Γυμνασίου της Ρώμης στον Πάπα Λέοντα Ι΄ (15 Φεβρουαρίου 1514)», Ο Ερανιστής, τομ. Α΄, τεύχ. 1, (1963), σ. 169.
3
μετέπειτα συνεργασία του με Δεβαρή, Ράλλη και Κοντολέοντα, όσο και τη γνωριμία και την ένταξή του στους κύκλους των καρδιναλίων Marcello Cervini και Niccolò Ridolfi.

 β. Τα πρώτα βήματα

Με την παρουσία του στη Ρώμη, ο Σοφιανός εντάχτηκε στον κύκλο του καρδιναλίου Niccolò Ridolfi (1501-1550), ανιψιού του Πάπα Λέοντος Ι΄8. Ο Πέτρος Δεβαρής, στην έκδοση του 1588 που ήδη αναφέραμε, δίνει την πληροφορία ότι στην οικία του Ridolfi σύχναζαν άνθρωποι του πνεύματος και των επιστημών, ανάμεσά τους και ο Νικόλαος Σοφιανός. Ιδού το απόσπασμα: «a Nicolao Rodulpho cardinali accersitus domum humanissime receptus est… apud quem per illud tempus ita multi variis disciplinarum, generibus instructissimi florebant (ex Graecis Constantinus Rallius, Nicolaus Sofiano, Christophorus Condoleus, Devarii condiscipuli et contubernales9». Ο καρδινάλιος προσέλαβε τόσο τον Σοφιανό όσο και τον Ματθαίο Δεβαρή για να ταξινομήσουν τα χειρόγραφα της πλούσιας βιβλιοθήκης του. Τα χειρόγραφα αυτά βρίσκονται σήμερα, σύμφωνα με τον Legrand, στη Bibliothèque Nationale de Paris. Σε αυτά υπάρχουν σημειώσεις του ίδιου του Σοφιανού, όπως αυτή στο Νο 1162: «Πίναξ. Τοῦ ἁγίου Μαξίμου περί ἀγάπης κεφάλαια τετρακόσια καί ἄλλα διάφορα περί ὀρθοδόξου πίστεως. Νο CXI-ριαον»10.
Όμως ενώ ο Δεβαρής παρέμεινε στη θέση του μέχρι τον θάνατο του Ridolfi, ο Σοφιανός έφυγε για τη Βενετία όπου εργάστηκε ως αντιγραφέας χειρογράφων11. Γενικότερα αυτό που ίσχυε για τους Έλληνες οι οποίοι έφταναν στην ιταλική χερσόνησο ήταν ότι όσοι ήθελαν να εκμεταλλευτούν την ελληνομάθειά τους για την εύρεση εργασίας θεωρούσαν ως κέντρο δράσης τους κυρίως τη Ρώμη και τη Βενετία, πόλεις που αποτελούσαν σημαντικά κέντρα μελέτης και διάδοσης των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση12. Στη Βενετία έχουμε την πρώτη σίγουρη μαρτυρία για τη δράση του Σοφιανού από ένα αντίγραφο χειρογράφου (ο λεγόμενος σήμερα Παρισινός Κώδικας Νο. 1305) για λογαριασμό του Διονυσίου Zannetinus (1500-1565), του Έλληνα καθολικού επισκόπου Τζιας και Θερμιών και αργότερα Μυλοποτάμου και Χερσονήσου, το οποίο χρονολογείται στις 30 Αυγούστου 1533 και τελειώνει ως εξής: «ἐν Ἐνετίησιν, ἒτει τῷ ἀπό τῆς συγκαταβάσεως τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ᾳφλγ΄, κατά τήν λ΄ τοῦ αὐγούστου μηνός. Παρά Νικολάου Σοφιανοῦ13».

8Ζιώγα Παναγιώτη, «Μία κίνηση πνευματικής αναγεννήσεως του υπόδουλου Ελληνισμού κατά τον 16ο αιώνα (1540-1550)», Ελληνικά (1968), σ. 280 σημ. 1.
9Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. 55.
10Αυτ., σ. CLXXXVII και σημ. 4.
11Αυτ., σ. CLXXXVII.
12Κακλαμάνη Στέφανου, «Μιχαήλ Ροσέτος: Κορωναίος κωδικογράφος του 16ου αιώνα», Αφιέρωμα στον πανεπιστημιακό δάσκαλο Βας. Βλ. Σφυρόερα: από τους μαθητές του, Λύχνος, Αθήνα 1992, σ. 61.
13Σοφιανού Νικολάου, Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης, Κέδρος, Αθήνα 1974, σ. 129.
4
Τον επόμενο χρόνο (1534) ο Σοφιανός αντέγραψε το έργο του Σέξτου Εμπειρίκου Πυρρώνειοι ὑποτυπώσεις για λογαριασμό του επισκόπου του Lavaur και πρέσβη της Γαλλίας στη Βενετία Georges de Selve. Ο κώδικας αυτός είναι γνωστός ως Parisinus gr. 1963 και στον κολοφώνα του υπάρχει το παρακάτω επίγραμμα και η υπογραφή του Σοφιανού:
«Μή γραμμάτων τό κάλλος ἐκζητεῖν θέλε,
Κελτῶν ἄριστε πρέσβυ καί σοφῶν κλέος,
ἐμοί τε ἡδύς ἀγαθός τ’ εὐεργέτης·
βίβλος γάρ ἥδε βέβριθεν θυμηδίαις,
δίκην σχέδους κτηθεῖσα σύν πολλῷ τάχει
χερσίν ταλαίνας καί πόνοις βαρουμέναις·
πρέπει δέ μισθός τοῖς πονοῦσιν συγγράφειν.
Ἐνετίησι παρά Νικολάου Σοφιανοῦ κατά μῆνα Σεπτέμβριον τοῦ ᾳφλδ΄ ἔτους14».
Σύμφωνα με τον G. Shirό15, ο Σοφιανός αντέγραψε σε εκείνη την πρώτη περίοδο στη Βενετία ένα χειρόγραφο στην ελληνική καθομιλουμένη, το Χρονικόν τῶν Τόκκων. Γενικότερα η δραστηριότητα του Σοφιανού ως κωδικογράφος δίνεται με ακρίβεια στον πίνακα των κωδίκων του που κατάρτισε ο Χ. Γ. Πατρινέλης και ο οποίος περιλαμβάνει τους εξής κωδικες16:
Καῖμπριτζ ἔτους ca. 1540 ἐν Ἄθω: Cantabrigiensis University Gg. II. 33 (Ἀγαθημέρου Φίλωνος Βυζαντίου, Διονυσίου Βυζαντίου γεωγραφικά).
Ἀχρονολόγητοι
Ἐσκουριάλ Escurial. 79 (Σ-Ι-79), ff. 148r-230 (Πορφυρίου βίος Πλωτινου-Πλωτῖνος). Πρβλ. Τουρριανός Νικολ.
Παρίσιοι Paris Bibl. Nat. 2445 (Ὀνησάνδρου, Αἰλιανοῦ, Μαυρικίου, Αθηναίου, Βίτωνος, Λέοντος Σοφοῦ, Νικηφόρου, Φίλωνος Τακτικά).
Τέλος, κατά τη διάρκεια των πρώτων του χρόνων στη Βενετία, ο Σοφιανός συνεργάζεται σε μια κωμωδία του Agostino Ricchi με τίτλο I tre tiranni. Ο Ricchi είχε γράψει την κωμωδία το 1530 για να παιχτεί στις γιορτές της Bologna προς τιμήν του Καρόλου Ε΄. Το 1533 θέλησε να την τυπώσει και να την αφιερώσει στον ισχυρότατο πολιτικά Luigi Gritti, γιο του Δόγη της Βενετίας Andrea Gritti και μιας Ελληνίδας από την Κωνσταντινούπολη· αντικατέστησε τους επαίνους στα ισπανικά για τον Κάρολο Ε΄ με επαίνους στα ελληνικά για τον Gritti και τον φίλο του Ιμπραήμ, μεγάλο βεζίρη του Σουλτάνου, ελληνικής καταγωγής. Ο Σοφιανός έγραψε τις σκηνές της Ε΄ πράξης, όπου υπάρχει ελληνικός διάλογος, στην καθομιλουμένη της εποχής κάνοντας χρήση του δεκαπεντασύλλαβου στίχου. Τόσο ο Vitti όσο και ο Paul Canart αναγνώρισαν στο χειρόγραφο το χέρι του Σοφιανού, συγκρίνοντάς το με το χειρόγραφο Parisinus gr. 130517.

14Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. CLXXXIX.
15Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, Instituto ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini di Venezia, Venice 1994, σ. 461.
16Πατρινέλη Χ. Γ., «Έλληνες κωδικογράφοι των χρόνων της Αναγεννήσεως», Επετηρίς Μεσαιωνικού Αρχείου, τόμ. 8-9, (1958-59), σ. 109.
17Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, ό. π., σ. 461.

5
γ. Στην υπηρεσία του Marcello Cervini

Μετά την άλωση της Ρώμης (sacco di Roma) από τα ισπανικά και τα γερμανικά στρατεύματα στις 6 Μαΐου 1527, οι τοπικοί φορείς εξουσίας προχώρησαν σταδιακά στην ανασύνταξη τόσο της κοινωνίας όσο και της πολιτισμικής κληρονομιάς της πόλης. Μετά το πέρας της πρώτης δεκαετίας από την άλωση, τα αποτελέσματα της ανασύνταξης αυτής ήταν πλέον ορατά. Πάπας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας είχε αναγορευτεί από το 1534 ο φιλέλληνας και βιβλιόφιλος Παύλος Γ΄, ο οποίος είχε λάβει ουμανιστική παιδεία στο Πανεπιστήμιο της Πίζας και στην αυλή του Λαυρεντίου των Μεδίκων. Άνθρωπος των γραμμάτων και των τεχνών, ιδιαίτερη φροντίδα έδειξε για τη Βιβλιοθήκη του Βατικανού και τον εμπλουτισμό της με ελληνικά χειρόγραφα.
Σε ένα τόσο φιλόξενο για τα γράμματα περιβάλλον όπως ήταν η Ρώμη έκανε την εμφάνισή της η πρωτοβουλία για την εγκαθίδρυση ελληνικής τυπογραφίας στην πόλη. Πιο συγκεκριμένα ο καρδινάλιος Marcello Cervini, ο αργότερα Πάπας Marcellus II, στον κύκλο του οποίου ανήκαν εκτός των άλλων και πολλοί Έλληνες λόγιοι, οι οποίοι εργάζονταν για αυτόν, το 1539 έδειξε ενδιαφέρον για τα ελληνικά κείμενα τα οποία θέλησε να τυπώσει στη Ρώμη από τα χειρόγραφα που είχαν συγκεντρωθεί στην Palatina, όπου εργαζόταν τότε ως βιβλιοθηκάριος. Σε συνεργασία με τον εγγονό του Πάπα, καρδινάλιο Alessandro Farnese, επομένως και με την άδεια της Έδρας, προχωρεί στην ίδρυση ελληνικού τυπογραφείου στη Ρώμη με στόχο αρχικά την τύπωση της Αγίας Γραφής και των έργων των εκκλησιαστικών συγγραφέων κι έπειτα την τύπωση των έργων των Ελλήνων και Λατίνων κλασικών συγγραφέων.
Προσέλαβε ως γενικό υπεύθυνο της τύπωσης των ελληνικών κειμένων τον Ρωμαίο τυπογράφο Antonio Blado, κάτι που αποδεικνύεται και από επιστολή προς τον Cervini από τον Paolo Manuzio, τον τρίτο γιο του Aldus Manuzio, ο οποίος, εκδότης στη Βενετία, υπήρξε ο συνεχιστής του έργου του πατέρα του. Σε αυτή την επιστολή με ημερομηνία 1539 επιβεβαιώνεται η πρόσληψη του Blado18. Επιπλέον, επειδή ο Blado δε γνώριζε ελληνικά, οι καρδινάλιοι Cervini και Farnese αποφάσισαν να τον στείλουν στη Βενετία να προμηθευτεί ελληνικά στοιχεία και τον κατάλληλο εξοπλισμό και να ζητήσει τη βοήθεια του Paolo Manuzio. Εκεί ο Blado έρχεται σε επαφή με τον έμπειρο χαράκτη και τυπογράφο ελληνικών κειμένων Stefano Nicolini da Sabbio τον οποίο και προσλαμβάνει για τη χάραξη των ελληνικών στοιχείων στη Βενετία κι έπειτα για τη χρήση τους στην τύπωση των ελληνικών κειμένων που είχε στον νου του ο Cervini. Σύμφωνα με ένα έγγραφο που δημοσίευσε ο Eugenio Casanova στο άρθρο του “Le carte di Costantino Corvisieri all’ Archivio di Stato diRoma”, o Nicolini έκοψε κάποια στοιχεία στη Βενετία και μετά όντως έφυγε για τη
Ρώμη για να ενταχτεί στην ομάδα του Cervini19.
Ακόμα περισσότερο, σύμφωνα με ένα έγγραφο που δημοσίευσε ο Alberto Tinto και έχει ημερομηνία 7 Απριλίου 1551, ο Νικόλαος Σοφιανός όχι μόνο συνεργάστηκε για το σχεδιασμό των ελληνικών στοιχείων, που ονομαστήκαν Cervini no. 1, αλλά συμμετείχε και στην τύπωση του πρώτου έργου, το οποίο τυπώθηκε «parte per mano de messer Benedetto Giunti et Nicolo Soffiano et parte per detto messer Benedetto et

18Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, ό. π., σ. 462-463.
19Αυτ., σ. 462-463.
6
maestro Antonio Blado20». Αυτό το πρώτο έργο, την πρώτη έκδοση του μεγαλόπνοου σχεδίου του Cervini αποτελεί ο πρώτος τόμος των Παρεκβολών του Ευσταθίου στα πέντε πρώτα βιβλία της Ιλιάδας, το οποίο κυκλοφόρησε πιθανότατα τον Μάιο του 1542 σε 1.275 αντιτυπα21, έκδοση για την οποία συνεργάστηκαν ο Σοφιανός και ο Ρωμαίος τυπογράφος Benedetto Giunta. Εκείνη ακριβώς την περίοδο της προετοιμασίας του πρώτου τόμου έχουμε στα χέρια μας δύο επιστολές του Φλωρεντίνου λογίου Donato Giannotti (1492-1573), ο οποίος βρισκόταν στη Ρώμη και ανήκε στον κύκλο του καρδιναλίου Ridolfi, προς τον επίσης Φλωρεντίνο λόγιο Pietro Vettori (1499-1585). Στην πρώτη, η οποία έχει ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου 1540, γνωστοποιείται το όραμα του Cervini για ελληνική τυπογραφία στη Ρώμη: «Il detto Cardinale [Cervini] mette ordine di fare una stamperia greca per stampare tutta la scrittura sacra, et di quella gli autori più recondite. Sequiteranno poi i philosophi, gli oratori e poeti, et finalmente stamperanno libri latini; che sarà bella cosa». Στη δεύτερη που έχει ημερομηνία 22 Ιανουαρίου 1542 ο Giannotti αναφέρει ότι «οι Έλληνες» εφηύραν ελληνικά στοιχεία κάπως μεγαλύτερα από τα αντίστοιχα του Άλδου και με αυτά ξεκίνησαν την τύπωση του Θεοφυλάκτου, την οποία όμως διέκοψαν για να ασχοληθούν με την τύπωση των Προλεγομένων του Ευσταθίου πάνω στα πέντε πρώτα βιβλία της Ιλιάδας. Σημαντική πληροφορία στην ίδια επιστολή το γεγονός ότι το χειρόγραφο από το οποίο γινόταν η τύπωση του Ευσταθίου εμπεριείχε διορθώσεις του Λάσκαρη και ανήκε στον καρδινάλιο Ridolfi22.
Μετά όμως την έκδοση του πρώτου τόμου του Ευσταθίου για οικονομικούς λόγους χρειάστηκε νέο είδος ελληνικών στοιχείων, μικρότερο και πιο φθηνό. Τα νέα αυτά στοιχεία, που ονομάστηκαν Cervini no. 2, σχεδιάστηκαν από τον scriptor graecus του Βατικανού, τον Giovanni Onorio da Maglie, αντιγραφέα και υπεύθυνο της αναστήλωσης της Βιβλιοθήκης του Βατικανού. Με τα δικά του, λοιπόν, στοιχεία συνεχίστηκε η έκδοση των υπόλοιπων τόμων του Ευσταθίου ενώ ο Σοφιανός, ο οποίος πλέον δεν είχε θέση στην ομάδα του Cervini, αναχώρησε για τη Βενετία, όπου είχε επιστρέψει σίγουρα μέχρι τον Μάιο του 1542. Αν λάβουμε υπόψη μας τα νέα συμβόλαια που υπογράφτηκαν στις 20 Φεβρουαρίου 1545 μεταξύ Cervini και Antonio Blado, Benedetto Giunta και Niccolò Maiorano, τον νέο εκδότη των υπόλοιπων τόμων του Ευσταθίου, μπορούμε να συμπεράνουμε πως ο Σοφιανός πριν αποχωρήσει από την ομάδα του καρδιναλίου συμμετείχε πλήρως στην έκδοση του πρώτου τόμου του Ευσταθίου, θέση που με την αποχώρησή του ανέλαβε ο Maiorano23.
Τα ελληνικά στοιχεία όμως που στον σχεδιασμό τους είχε συμμετάσχει ο Σοφιανός και θεωρητικά του ανήκαν τα είχαν ακόμα στην κατοχή τους ο καρδινάλιος Cervini και ο Benedetto Giunta. Έτσι ο Νικόλαος Σοφιανός από τη Βενετία ξεκινά μια σειρά από νομικές ενέργειες για να του επιστραφούν τα «stagnos impressorie lingue grece» και κάποιες μήτρες τυπογραφικών στοιχείων ενώ ο ίδιος απαιτεί να

20Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, ό. π., σ. 464.
21Κακλαμάνη Στέφανου, «Μιχαήλ Ροσέτος: Κορωναίος κωδικογράφος του 16ου αιώνα», ό. π., σ. 68.
22Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, ό. π., σ. 463.
23Layton Evro, “The history of a sixteenth century greek type revised”, The Historical Review, (2004), σ. 42.
7
δικαιωθεί εις βάρος του Benedetto Giunta και του δικηγόρου του Jacopo Apocello24.
Στα κατάστιχα του νοταρίου Agostino Pallestrina βρίσκονται τρία συμβόλαια του Σοφιανού που αφορούν την αντιδικία του αυτή με τον Giunta. Το πρώτο έχει ημερομηνία 7 Σεπτεμβρίου 1542 και σε αυτό ο Σοφιανός ορίζει ως πληρεξούσιούς του που θα διεκδικούσαν ό,τι του ανήκε τον Ματθαίο Δεβαρή («dominum Matheum de Vari, familiarem reverendissimi cardinalis Redolfi») και τον Μιχαήλ Ροσέτο από την Κορώνη («jurium doctorem dominum Michaelem Roseto Coronensem»), ο οποίος αν και βρισκόταν εκείνη την περίοδο στη Βενετία προετοίμαζε ένα ταξίδι του στη Ρώμη και τον οποίο ο Σοφιανός αποκαλεί jurium doctor, τίτλος ο οποίος διδόταν σε δικηγόρους με πανεπιστημιακή μόρφωση και καθολικούς στο δόγμα25. Όμως επειδή ο Ροσέτος ακύρωσε το ταξίδι του, ο Σοφιανός όρισε ως νέο πληρεξούσιό του τον Καντίνο Τριβώλη, γιο του ποιητή Ιάκωβου Τριβώλη, κάτι που αποδεικνύει το δεύτερο συμβόλαιο που έχει ημερομηνία 31 Ιανουαρίου 1543. Τρίτος και τελευταίος πληρεξούσιος στο συμβόλαιο με ημερομηνία 19 Σεπτεμβρίου 1543 ορίστηκε από τον Σοφιανό ο βιβλιοπώλης «ad signum Sibille» της Ρώμης Francisco Tramezzino, αδελφός του τυπογράφου της Βενετίας Μιχαήλ Tramezzino26.
Κατά τη διάρκεια αυτής της αντιδικίας έγινε απόπειρα εκτόνωσης των διαφορών. Έχουμε στη διάθεσή μας μια επιστολή γραμμένη στη Βενετία από τον Κερκυραίο λόγιο, συλλέκτη και έμπορο χειρογράφων Αντώνιο Έπαρχο με ημερομηνία 30 Αυγούστου 1545 (more veneto 1544), ως απάντηση σε μια επιστολή του Marcello Cervini. Ο Έπαρχος προτείνει στον καρδινάλιο να συνεχίσει εκείνος μαζί με τον Σοφιανό την έκδοση των υπολοίπων τόμων του Ευσταθίου και να προχωρήσουν στην έκδοση κι άλλων έργων, «quanti libri greci si potrano mai trovare»27, στο παπικό τυπογραφείο. Ο Σοφιανός την περίοδο που είναι γραμμένη η επιστολή του Επάρχου βρίσκεται στη Βενετία, έχοντας ιδρύσει το δικό του τυπογραφείο.
Όμως παρ’ όλες τις προσπάθειες του Επάρχου, ο Cervini αρνείται και αναθέτει τη συνέχιση του έργου στους Blado, Giunta και Maiorano. Θεωρητικά ήταν αδύνατη η συμμετοχή του Σοφιανού λόγω της διένεξής του με τον Giunta αλλά υπήρχε κι ένας άλλος σημαντικότερος λόγος, σύμφωνα με τον P. Paschini, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο καρδινάλιος επιθυμούσε την εγκαθίδρυση της ελληνικής τυπογραφίας στη Ρώμη και όχι στη Βενετία, κάτω από τη δική του αιγίδα, επομένως και κάτω από τον έλεγχό του28. Η δικαστική διαδικασία διήρκησε περίπου εννέα χρόνια κι έληξε στη 1 Ιουνίου 1551 όταν το δικαστήριο της Ρώμης εξέδωσε απόφαση που δικαίωνε τον Νικόλαο Σοφιανό, ο οποίος πληρώθηκε για τη συμμετοχή του στο πρόγραμμα του Cervini με 125 χρυσά δουκάτα, του επιστράφηκαν όλες οι μήτρες και τα στοιχεία ενώ του δόθηκαν και δύο τόμοι του Ευσταθίου. Επιπλέον, ο αντίδικος του, Benedetto Giunta, αναγκάστηκε να πληρώσει 31 δουκάτα, ποσό που αντιστοιχούσε στα έξοδα της δίκης.

24Layton Evro, “The history of a sixteenth century greek type revised”, ό. π., σ. 43.
25Κακλαμάνη Στέφανου, «Μιχαήλ Ροσέτος: Κορωναίος κωδικογράφος του 16ου αιώνα», ό. π., σ. 56.
26Μαυροειδή Φ. Δ., «Ειδήσεις για τα ελληνικά τυπογραφεία της Ιταλίας τον 16ο αιώνα», ό. π., σ. 238-239 και σημ. 3.
27Ζιώγα Παναγιώτη, «Μία κίνηση πνευματικής αναγεννήσεως του υπόδουλου Ελληνισμού κατά τον 16ο αιώνα (1540-1550)», ό. π., σ. 281 και σημ. 1.
28Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, ό. π., σ. 464.

8
δ. Η δράση του Νικολάου Σοφιανού στη Βενετία

Μετά το τέλος της συνεργασίας του με την ομάδα του καρδιναλίου Cervini στη Ρώμη, ο Σοφιανός επέστρεψε στη Βενετία το αργότερο μέχρι τον Μάιο του 1542. Γρήγορα εντάχτηκε στην ομάδα του Ισπανού πρεσβευτή του Καρόλου Ε΄ στην πόλη, Diego Hurtado de Mendoza (1503-1575), σημαντικού ελληνιστή και ουμανιστή. Ο Mendoza είχε δημιουργήσει γύρω του έναν κύκλο από λογίους, ανάμεσά τους και Έλληνες, τους οποίους επιφόρτιζε είτε για την αντιγραφή είτε για την αγορά αρχαίων ελληνικών και λατινικών χειρογράφων, δημιουργώντας μία σημαντική βιβλιοθήκη. Μέσα στην ομάδα του Mendoza που υπήρχε από το 1541 μέχρι το 1546 έδρασαν σημαντικοί Έλληνες λόγιοι, όπως ο Μιχαήλ Ροσέτος, ο Ιωάννης Μαυρομάτης, ο Νικόλαος Μουρμούρης, ο Ανδρόνικος Νούκιος, ο Αντώνιος Έπαρχος και ο Νικόλαος Σοφιανός29. Εκτός της αντιγραφής χειρογράφων για λογαριασμό του Ισπανού πρέσβη, οι Έλληνες λόγιοι επιφορτίζονταν με ταξίδια στην τουρκοκρατούμενη Ανατολή με στόχο την εύρεση, αγορά ή αντιγραφή κωδίκων που βρίσκονταν σε χριστιανικά μοναστήρια ή σε βιβλιοθήκες. Τέτοια ταξίδια πραγματοποίησαν ο Ανδρόνικος Νούκιος, ο Δημήτριος Ζήνος και ο Αντώνιος Έπαρχος μετά από εντολή τόσο του Mendoza όσο και του Γάλλου πρέσβη στη Βενετία30.
Ο Σοφιανός επιχείρησε κι εκείνος ένα ταξίδι στην Ανατολή για λογαριασμό του Mendoza το 1543. Επισκέφτηκε μοναστήρια στη Θεσσαλία καθώς και το Άγιο Όρος. Το γεγονός ότι υπήρχε η τάση οι λόγιοι αυτοί να επιλέγουν κυρίως μοναστήρια για τις έρευνές τους δικαιολογείται αν κάποιος σκεφτεί ότι τα βυζαντινά μοναστήρια, κυρίως ο Άθως, αποτελούσαν τα τελευταία προπύργια της ορθοδοξίας, οι Οθωμανοί δεν τα είχαν λεηλατήσει, επομένως και ο αρχαίος πλούτος στις βιβλιοθήκες των μονών είχε παραμείνει κατά μεγάλο βαθμό ανέπαφος. Επίσης, οι ξένοι ελληνιστές, όπως ο Mendoza, γνώριζαν το χαμηλό βιοτικό επίπεδο στον υπόδουλο ελληνικό χώρο και την ανάγκη των μοναστηριών για οικονομική ενίσχυση, κάτι που όπως οι προηγούμενοι από αυτόν ελληνιστές εκμεταλλεύτηκαν όσο ήταν δυνατόν, φτάνοντας σε οικονομικές συμφωνίες με τους μοναχούς και αποκτώντας, πληρώνοντας αδρά πολλές φορές, τα ελληνικά χειρόγραφα των μονών.
Μαρτυρίες για την αποστολή αυτή του Σοφιανού έχουμε από δύο επιστολές του νομομαθή και νομοδιδασκάλου Johannes Metellus στον Antonio Agustin, οι οποίες έχουν ημερομηνίες Βενετία 8 Φεβρουαρίου 1543 και Πάδοβα 9 Μαρτίου 1543, όπου ο Metellus ενημερώνει τον Agustin ότι ο Mendoza έστειλε τον Νικόλαο Σοφιανό στον Άθω προς αναζήτηση κωδίκων, προσθέτει ότι ο ίδιος παρακάλεσε τον Κερκυραίο λόγιο να αναζητήσει διάφορα νομικά βιβλία και κυρίως Κώδικες και Πανδέκτες και υποστηρίζει πως ο Σοφιανός του είπε πως δε θα επέστρεφε σε λιγότερο από επτά μήνες31. Επίσης, σύμφωνα με μία επιστολή του Jean-Baptiste Amalteo στον Paolo Manuzio με ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου 1561, ο πρώτος υποστηρίζει ότι άκουσε τον ίδιο τον Σοφιανό να λέει ότι ο Mendoza τον έστειλε στην Ανατολή δύο φορές προς αναζήτηση χειρογράφων και ότι επέστρεψε έχοντας συλλέξει γύρω στα τριακόσια βιβλία, όλα ελληνικά, και ότι ανάμεσά τους υπήρχαν

29Κακλαμάνη Στέφανου, «Μιχαήλ Ροσέτος: Κορωναίος κωδικογράφος του 16ου αιώνα», ό. π., σ. 73.
30Αυτ., σ. 76-77.
31Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. CXC-CXCI.
9
τρία που ο Ισπανός πρέσβης «non gli cambieria con una città32».
Η συγκεκριμένη επιστολή όμως τίθεται υπό αμφισβήτηση όσον αφορά την ορθότητα των λεγόμενων του Amalteo. Δεν έχει βρεθεί ακόμα καμιά απόδειξη που να επαληθεύει το γεγονός ενός δεύτερου ταξιδιού του Σοφιανού στην Ανατολή κι επίσης ο αριθμός των βιβλίων που υποστηρίζεται πως έφερε πίσω ο Κερκυραίος λόγιος φαντάζει υπερβολικός. Σύμφωνα με τον κατάλογο που συνέθεσε για τη βιβλιοθήκη του Mendoza ο Arnoldus Arlenius, κατάλογος πλέον χαμένος αλλά αντιγραμμένος από τον Johannes Metellus στη Ρώμη μεταξύ 1548 και 1550, τα βιβλία του Ισπανού πρέσβη δεν είναι καταλογραφημένα αλφαβητικά ή θεματικά αλλά σύμφωνα με τον χρόνο άφιξής τους στη βιβλιοθήκη του Mendoza από τους προμηθευτές του. Ενώ τα πρώτα εκατό που τοποθετούνται στη βιβλιοθήκη είναι αντιγραφές θεωρητικά πιο πρόσφατων χειρογράφων, στη συνέχεια υπάρχει ένα σύνολο με λιγότερο από τριάντα βιβλία μεγαλύτερης παλαιότητας με μονάχα τρία recentes κι έπειτα πάλι πιο πρόσφατα χειρόγραφα. Γίνεται, λοιπόν, η υπόθεση ότι ο πραγματικός αριθμός χειρογράφων που ο Σοφιανός κατάφερε να συλλέξει δεν αγγίζει τα τριακόσια αλλά τα τριάντα. Αυτό εξηγείται αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι οι αποστολές για ελληνικά χειρόγραφα είχαν δυσκολέψει πολύ μετά την επίσκεψη στο Άγιο Όρος του Ιανού Λάσκαρη το 1491, ο οποίος έφερε πίσω διακόσια χειρόγραφα για τον Lorenzo τον Μεγαλοπρεπή33. Παρόλα αυτά όμως, το πρώτο τουλάχιστον ταξίδι του Σοφιανού στην Ανατολή πρέπει να θεωρηθεί σίγουρο, ακόμα κι αν μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν για το τι έφερε στη Βενετία. Μάλιστα, έχουμε τη μαρτυρία του Conrad Gesner (1516-1565) ο οποίος στο τέλος του 1543 ή στην αρχή του 1544 επισκέφτηκε τη Βενετία, ήρθε σε επαφή με τον Σοφιανό και συμβουλεύτηκε κάποια από τα χειρόγραφα που ο δεύτερος έφερε από το ταξίδι του34.
Μετά την επιστροφή του στη Βενετία, ο Σοφιανός προετοιμαζόταν για την ίδρυση του δικού του τυπογραφείου, το οποίο μπορεί με σιγουριά να ειπωθεί πως άρχισε να λειτουργεί μεταξύ Αυγούστου και Σεπτεμβρίου του 1544, αφού στις 5 Σεπτεμβρίου 1544 εκδίδεται το έργο του Κερκυραίου Αντωνίου Επάρχου Εἰς τήν Ἑλλάδος καταστροφήν, θρῆνος (ἔτει τῶ ἀπό τῆς ἐνσάρκου οἰκονομίας, ᾳφμδ΄ μηνί σεπτεβρίω ε΄). Αν και δεν αναφέρεται ο εκδότης, η έρευνα έχει αποδείξει πως υπήρξε ο Bartolomeo Zanetti, εκδότης και αντιγραφέας ελληνικών κειμένων. Εκείνη την περίοδο ο Zanetti είχε κλείσει το τυπογραφείο του κι εργαζόταν ως αντιγραφέας35. Παρόλα αυτά δε σταμάτησε να ασχολείται με την τύπωση βιβλίων για λογαριασμό άλλων36· επομένως θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι συνεργαζόταν με τον Σοφιανό και δούλευε στο νεοσύστατο τυπογραφείο του δεύτερου, με τον οποίο μάλιστα θα συνεργαστεί και στο μέλλον, όταν θα τυπώσει τον Παιδαγωγό, τη μετάφραση στην

32Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. CXC και σημ. 3.
33Hobson Anthony, Renaissance book collecting: Jean Grolier & Diego Hurtado de Mendoza, their books & bindings, Cambridge University Press, New York 1999, σ. 77.
34Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, ό. π., σ. 461.
35Κοντοσόπουλος Ν., «Τα εν Βενετία τυπογραφεία ελληνικών βιβλίων κατά την Τουρκοκρατίαν», Αθήνα, τόμ. 58, (1954), σ. 295.
36Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, ό. π., σ. 465-466.
10
καθομιλουμένη του έργου του ψευδο-Πλουτάρχου Περί παίδων ἀγωγῆς με ημερομηνία 2 Ιανουαρίου 1545 (more veneto 1544), (Πλουτάρχου φιλοσόφου παιδαγωγός: Ἐτυπώθη εἰς τήν βενετίαν ἐν οἰκία βαρθολομαίου τοῦ καλλιγράφου. ᾳφμδ΄. μηνός ἰανουαρίου β΄)37. Όπως ο Παιδαγωγός έτσι και το έργο του Επάρχου τυπώθηκε όχι με τα στοιχεία που ανήκαν στον Zanetti αλλά με τα ελληνικά στοιχεία του Σοφιανού, τα Cervini no. 138. Επίσης όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο Έπαρχος στην επιστολή του προς τον καρδινάλιο Cervini με ημερομηνία 30 Αυγούστου 1544, ζητά να επιμεληθεί την έκδοση του δεύτερου τόμου του Ευσταθίου εκείνος μαζί με τον Σοφιανό στη Βενετία· επομένως πρέπει να είχε στον νου του ότι το τυπογραφείο θα ήταν σε θέση να παράγει έργο άμεσα.
Το εκδοτικό έμβλημα του Σοφιανού ήταν ένας θυρεός χωρισμένος στη μέση με μια οριζόντια πλατιά ταινία· στο επάνω μισό είναι σχεδιασμένο ένα χέρι που προσφέρει ένα θρησκευτικό βιβλίο, όπως φανερώνει ο σταυρός στο εξώφυλλο, ενώ το κέντρο του κάτω μισού του θυρεού το καλύπτει ένας άλλος σταυρός39. Στο τυπογραφείο του πρόλαβε να εκδώσει δύο βιβλία λειτουργικού περιεχομένου. Το πρώτο, ένα Ὡρολόγιον το εξέδωσε στις 5 Μαΐου 1545, κάτι που φαίνεται και στον κολοφώνα του έργου: «ἐνετίησιν ἐν οἰκία νικολάου σοφιανοῦ καί τῶν ἑταίρων· ἔτει τῶ ἀπό τῆς ἐνσάρκου οἰκονομίας ᾳφμέ, μηνί μαίω ε40». Το δεύτερο, ένα Εὐχολόγιον, το εξέδωσε στις 12 Δεκεμβρίου 1545, «ἐνετίησιν ἐν οἰκία νικολάου σοφιανοῦ καί τῶν ἑταίρων μάρκου σαμαριάρου, καί νικολάου ἐπάρχου: ἔτει ᾳφμέ. μηνί δεκεμβρίω ιβ΄41». Σε αυτό το έργο παρατίθενται και τα ονόματα των ανθρώπων που τον υποστήριξαν οικονομικά, του γιου του Αντωνίου Επάρχου, Νικολάου, και του Μάρκου Σαμαριάρη, πλούσιου Έλληνα εμπόρου της Βενετίας. Στη συνέχεια οι πληροφορίες για το τυπογραφείο του Σοφιανού, οσο και για τον ίδιο τον Κερκυραίο λόγιο αραιώνουν και εντέλει χάνονται.
Η άποψη που φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι ο Σοφιανός αναγκάστηκε να κλείσει το τυπογραφείο του μετά τον θάνατο του βασικού χρηματοδότη του, Μάρκου Σαμαριάρη, το 154642.

ε. Το έργο του Σοφιανού

ε1. Totius Graeciae descriptio
Αν και αντίτυπο της πρώτης έκδοσης του Χάρτη της Ελλάδας του Σοφιανού δεν έχει εντοπιστεί ακόμα, ο Χάρτης επανεκδόθηκε και αντιγράφτηκε ουκ ολίγες φορές.

37Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. 246.
38Layton Evro, “The history of a sixteenth century greek type revised”, The Historical Review, (2004), σ. 44 και σημ. 16.
39Ζιώγα Παναγιώτη, «Μία κίνηση πνευματικής αναγεννήσεως του υπόδουλου Ελληνισμού κατά τον 16ο αιώνα (1540-1550)», ό. π., σ. 281.
40Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. 271.
41Αυτ., σ. 272.
42Μαυροειδή Φ. Δ., «Ειδήσεις για τα ελληνικά τυπογραφεία της Ιταλίας τον 16ο αιώνα», ό. π., σ. 246 και Layton Evro, “The history of a sixteenth century greek type revised”, The Historical Review, (2004), σ. 44 και σημ. 44.
11
Οι υποθέσεις για τη χρονολογία της πρώτης έκδοσης ποικίλουν από το 1536 (Ζαχαράκις), το 1540 (Μουστοξύδης, Σάθας, Hieronymus, Meuer) και 1543 (Karrow)43. Μία σημαντική υπόθεση είναι πως η πρώτη έκδοση του Χάρτη έγινε στη Ρώμη από τον Antonio Blado στα 1540. Η υπόθεση αυτή βασίζεται στον Johannes Oporin, ο οποίος στην αφιέρωση της τρίτης έκδοσης του χάρτη (1545) αναφέρεται στην πρώτη έκδοση της Ρώμης και παραθέτει την προσφώνηση του Σοφιανού, χρονολογημένη τον Μάιο του 1540, «Romae, in Templo Boni Eventus» όπου το «Boni Eventus» αποτελεί το σήμα του Antonio Blado44. Σίγουρα πάντως εκδόθηκε πριν τις 8 Φεβρουαρίου 1543, όταν ο χάρτης αναφέρεται από τον Johannes Metellus στην γνωστή μας ήδη επιστολή του προς τον Antonio Agustin: «Is est cujus tabellam Graeciae nuper commendabat Philaenus Lunardus noster», αλλά και από μια άλλη επιστολή του Konrad Gesner στον Joachim Vadianus με ημερομηνία 7 Απριλίου 1543: «…item Graeciae tabulam impressam cum multis nomenclatures45». Αποτελούμενος από οκτώ φύλλα, ο χάρτης περιλαμβάνει πάνω από 2.000 τοπωνύμια στη λατινική ενώ οι ονομασίες χωρών και θαλασσών δίνονται και στην ελληνική· συγκεκριμένα, στις πρώτες σωζόμενες ιταλικές εκδόσεις του χάρτη τα τυπογραφικά στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν είναι τα Cervini no. 0146, επομένως η υπόθεση για την πρώτη έκδοση θα μπορούσε να περιοριστεί μεταξύ 1540 και 1543. Ο Χάρτης της Ελλάδας περιλαμβάνει, όπως γράφει ο ίδιος ο Σοφιανός, την Αχαΐα, την Πελοπόννησο, την Εύβοια, την Κρήτη, την Μακεδονία, τη Θράκη, την Ήπειρο, τη Δαλματία, μέρος της Λιβουρνίας, την υψηλότερη Μυσία και το περισσότερο της χαμηλότερης, μεγάλο μέρος της Δακίας και μικρό από την Ιταλία, την Μ. Ασία, τον Πόντο και τη Βιθυνία, την Λυκία και το μεγαλύτερο μέρος της Γαλατίας και της Παμφυλίας47. Πρότυπά του ο Σοφιανός είχε αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και γεωγράφους, όπως ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο Παυσανίας, ο Στράβων και ο Πτολεμαίος48. Ο χάρτης απευθυνόταν στους Ευρωπαίους, αποτέλεσε ένα αρχαιογνωστικό πανδέκτη της Ελλάδας, χρησιμοποιήθηκε ως αρχαιογνωστικό εγχειρίδιο από τους ουμανιστές και ως παιδαγωγικό μέσο για τους σπουδαστές, κάτι που υποστηρίζει και ο ίδιος ο Σοφιανός στην γραμμένη στα λατινικά προσφώνησή του: «ut opera quoque nostra studiosis ipsis (quibus mirifice gratificari cupimus) nonnihil utilitatis afferretur49». Λίγο αργότερα από την πρώτη έκδοση του Χάρτη του,
ο Σοφιανός τύπωσε μια paginam με τίτλο Nomina antiqua et recentio urbium Graeciae Descriptionis a N. Sophiano jam aeditae, στο οποίο εμπεριέχεται ο αλφαβητικός πίνακας των τοπωνυμίων του χάρτη. Δίπλα στις αρχαίες ονομασίες παρατίθενται οι αντίστοιχες σύγχρονες ελληνικές και ιταλικές50. Τον Σεπτέμβριο του 1545 ο Nicolaus Gerbel εκδίδει στη Βασιλεία ένα συμπλήρωμα του χάρτη με τίτλο In

43Τόλιας Γιώργος, «Για μια ορατή αρχαιότητα. Μεθοδολογία, χρήσεις και λειτουργίες του χάρτη της Ελλάδας του Νικολάου Σοφιανού», Ο Ερανιστής, τόμ. 25, (2005), σ. 30.
44Αυτ., σ. 35.
45Αυτ., σ. 30 και σημ. 56.
46Αυτ., σ. 13 και σημ. 12.
47Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. 176.
48Αυτ., σ. 176.
49Αυτ., σ. 176.
50Αυτ., σ. 176.
12
descriptionem Graeciae Sophiani praefatio και ένα δεύτερο εκτενέστερο ξανά στη Βασιλεία το 1550 με τίτλο Pro declaration picturae sive descriptionis Graeciae Sophiani libri septem. To 1552 επανεκδίδεται στη Ρώμη η πρώτη Totius Graeciae description με υπογραφή του Σοφιανού, σε συνοπτικότερη όμως μορφή, στην οποία εμπεριέχεται η αφιερωτική επιστολή του Κερκυραίου λογίου προς τους σπουδαστές καθώς και τα λατινικά ελεγειακά επιγράμματα τεσσάρων Ευρωπαίων λογίων (Leon Marsus, L. Faber Phan., Faust. Sabaeus, Faustus Buturinus Veronensis), οι οποίοι εγκωμιάζουν τη χαρτογράφηση της Ελλάδας από τον Σοφιανό51. Ο Χάρτης του Σοφιανού γνώρισε αρκετές επανεκδόσεις και αντιγραφές ενώ καθιερώθηκε ως μέρος της ουμανιστικής κληρονομιάς όταν συμπεριλήφθηκε στον ιστορικό άτλαντα του Abraham Ortelius, στο Parergon το 1579.

ε2. Περί κατασκευῆς καί χρήσεως κρικωτοῦ ἀστρολάβου
Η μικρή αυτή πραγματεία του Σοφιανού παρουσιάζει τη χρήση ενός παλιού τύπου αστρονομικού οργάνου, το οποίο χρησιμοποιούσαν οι ναυτικοί για να αναγνωρίσουν τη θέση των άστρων στον ορίζοντα. Ο ίδιος ο Σοφιανός αναφέρει στην αφιέρωση του έργου του στον Πάπα Παύλο Γ΄: «Χρησιμεύει γάρ πάνυ πρός τε τάς ὡροσκοπήσεις νύκτωρ τε καί μεθ’ ἡμέραν, καί πρός τάς λήψεις τῶν τόπων κατά τε μῆκος καί πλάτος, ἐπί μέν ἡλίου καί τῶν ἀστέρων τῶν ἀπλανῶν τε καί πλανωμένων ἀκριβῶς, ἐπί δέ τῆς σελήνης τῶν φαινομένων52». Η πραγματεία αυτή συνδέεται με τις δραστηριότητες της εποχής, δηλαδή τόσο με την ανάπτυξη της ναυτιλίας όσο και με την ανάδειξη του εμπορίου σε μεγάλη δύναμη και πηγή πλούτου. Ο χρόνος συγγραφής και ο τόπος έκδοσης του έργου είναι άγνωστος και μονάχα να υπολογιστεί μπορεί με βάση την αφιέρωση του συγγραφέα. Εκτός από την ίδια την αφιέρωση, στην αρχή της οποίας δηλώνεται πως η πραγματεία αφιερώνεται στον Πάπα Παύλο Γ΄, ο Σοφιανός αναφέρει πως το έργο γράφτηκε «κατά κέλευσιν τοῦ πάντ’ ἀρίστου καί θερμοτάτου τοῖς σπουδαίοις προξένου ΜΑΡΚΕΛΛΟΥ, τοῦ σεβασμιωτάτου καρδινάλεως». Αυτό μας επιτρέπει να υποθέσουμε πως η πραγματεία τυπώθηκε στη Ρώμη όταν ο Σοφιανός εργαζόταν ακόμα ως μέλος της ομάδας του Cervini, σίγουρα μετά το 1539, που ο Marcello Cervini χειροτονήθηκε καρδινάλιος, και ακόμα πιο συγκεκριμένα κοντά στο 1542, όταν και άρχισε να λειτουργεί το παπικό τυπογραφείο των ελληνικών κειμένων στη Ρώμη53. Είναι τυπωμένο με τα καινούρια ελληνικά στοιχεία, τα Cervini no. 01, κάτι που λέγεται και άμεσα από τον Σοφιανό στην αφιέρωση του έργου: «ἐκδέδοται τοῖς νεοχαράκτοις τουτοισί χαρακτῆρσι»54.

ε3. Πλουτάρχου φιλοσόφου Παιδαγωγός
Αποτελεί τη μετάφραση στη δημοτική από τον Σοφιανό του Περί παίδων ἀγωγῆς του ψευδο-Πλουτάρχου. Αν και δεν είναι γνωστό το πότε γράφτηκε, γνωρίζουμε ότι εκδόθηκε για πρώτη φορά «εἰς τήν βενετίαν ἐν οἰκία βαρθολομαίου τοῦ

51Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. 177.
52Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. 266.
53Μουστοξύδη Ανδρέα, «Νικόλαος Σοφιανός», ό. π., σ. 240.
54Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, ό. π., σ. 466.

13
καλλιγράφου. ᾳφμδ΄. μηνός ἰανουαρίου β 55»· επομένως εκδόθηκε στις 2 Ιανουαρίου 1545 (more veneto 1544) όταν ο Σοφιανός συνεργάζεται με τον τυπογράφο Βαρθολομαίο τον καλλιγράφο, που η έρευνα έχει αποδείξει πως πρόκειται για τον Bartolomeo Zanetti56. Στην προσφώνηση του Παιδαγωγού ο Σοφιανός αφιερώνει το έργο στον ουνίτη επίσκοπο Μυλοποτάμου και Χερσονήσου Διονύσιο Zannetinus, για λογαριασμό μάλιστα του οποίου ο Σοφιανός είχε αντιγράψει έναν κώδικα το 1533, για τον οποίο έχει ήδη γίνει λόγος στο δεύτερο κεφάλαιο. Θέμα του έργου είναι ο τρόπος για να ανατραφούν και να παιδαγωγηθούν οι νέοι Έλληνες σωστά, να γίνουν ένδοξοι και ενάρετοι άνθρωποι όπως οι πρόγονοί τους57. Εκτός από το εκπαιδευτικό σχέδιο για την πνευματική αναγέννηση του υπόδουλου Ελληνισμού που θίγει ο Σοφιανός και το οποίο θα αναλύσουμε διεξοδικά στο δεύτερο μέρος της έρευνας αυτής, στην προσφώνηση του Παιδαγωγού παρουσιάζεται και η ομάδα ή σωστότερα ο κύκλος στον οποίο ανήκε ο Κερκυραίος λόγιος στη Βενετία. Αναφέρει χαρακτηριστικά τους εξής ἐλλόγιμους καί εὐγενεῖς άνδρες: αρχικά τους Κρητικούς Αντώνιο Καλλιέργη, πολυμαθέστατο ποιητή (ἐνδοξότατον καί δοχεῖον τῶν ἀρετῶν), και Άγγελο Φορτία, διακεκριμένο γιατρό στη Βενετία (ὄντως ἄλλον Ἱπποκράτην). Επίσης αναφέρει τους φίλους της νεότητάς του: τον καλόν καί συνετώτατον Κωνσταντίνο Ράλλη, που ανήκε στον κύκλο του καρδιναλίου Ridolfi, τον Ματθαίο Δεβαρή, ο οποίος είχε διακριθεί ως διορθωτής των ελληνικών κωδίκων της Βατικανής Βιβλιοθήκης, ανήκε στον κύκλο του καρδιναλίου Alessandro Farnese και ο Σοφιανός αποκαλεί ἄνθος τῆς καλοκἀγαθίας, και τον σοφόν Ζακυνθινό Μιχαήλ Ερμόδωρο – Λήσταρχο, ο οποίος άσκησε το επάγγελμα του γιατρού και δίδαξε στη Σχολή της Χίου, στην Πατριαρχική Ακαδημία στην Κωνσταντινούπολη και στη Φερράρα. Στον κύκλο του ανήκουν επίσης και συντοπίτες του Κερκυραίοι λόγιοι: εκτός του Ματθαίου Δεβαρή έχουμε τον διακεκριμένο ποιητή, αντιγραφέα και έμπορο χειρογράφων, τον περίφημον καί λογιώτατον Αντώνιο Έπαρχο, τον ιλαρώτατον καί χαριέστατον ποιητή Ιάκωβο Τριβώλη καθώς και τον γιο του, τον σώφρονα καί σπουδαιότατον Καντίνο. Αναφέρει ακόμα τον γλυκύν καί σπουδαίον Κορωναίο κωδικογράφο Μιχαήλ Ροσέτο, τον λόγιον καί πεπαιδευμένον Νικόλαο από τη Χίο, τον φημισμένο στη Βενετία δικηγόρο Φραγκο Τελουντά, τον οποίο αποκαλεί μεγαλοπρεπέστατον καί πολιτικώτατον ῥήτορα, τον εὐγενέστατον Ιωάννη Παλαιολόγο, ἄνδρα ἐπιεικῆ καί σώφρονα, αλλά και τον ευρυμαθή ανιψιό του Αρσενίου Αποστόλη, Γεώργιο Κορίνθιο από τη Μονεμβασιά, τον οποίο αποκαλεί μέγαν καί σεμνόν, διότι παρόλη τη σοφία του δεν άφησε γραπτό έργο58. Σε αυτούς πρέπει να προστεθούν ο Ιάκωβος Διασσωρινός από τη Ρόδο και ο Αλέξανδρος Νερούλης από τη Ζάκυνθο. Ο πρώτος, μαθητής του Ερμόδωρου, άφησε επιγράμματα και ποιήματα που άσκησαν γοητεία στο κοινό της εποχής, ενώ ο δεύτερος εργάστηκε ως διδάκτωρ της φιλοσοφίας και των ελληνικών και λατινικών γραμμάτων στην Ρώμη και ως

55Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. 246.
56Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, ό. π., σ. 466.
57Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. 248.
58Αυτ., σ. 248-249.

14
καθηγητής ελληνικών στην Πάδοβα59.Αυτούς τους λόγιους που αποτελούν τον κύκλο του τους αποκαλεί «σοφούς καί πεπαιδευμένους καί κατά ἀλήθειαν εὐγενεῖς καί λείψανα τῆς ἀθλίας καί δυστυχοῦς ἀρχαίας Ἑλλάδος60». Αφού πλέξει το εγκώμιο του επισκόπου, υποστηρίζοντας πως ως παράδειγμα οι νέοι που λαμβάνουν τη μόρφωση και παιδεία πρέπει να έχουν τον ίδιο τον Διονύσιο, «νά μιμοῦνται τήν μεγαλοψυχίαν, τήν ἐλευθεριότητα… τάς ἄλλας ἀρετάς ὅπου στολίζουσι τήν ἱεράν [τ]οῦ καί γενναίαν ψυχήν61», ο Σοφιανός υπόσχεται ότι αν η προσπάθειά του βρει ανταπόκριση, «ὁποῖον θέλομεν τό γνωρίσῃ καί ἡμεῖς ἀπό τήν πούλησιν τῶν χαρτίων», θα προχωρήσει στη μετάφραση και των υπολοίπων έργων του Πλουτάρχου, όπως και των διαλόγων του Λουκιανού και αλλά θεολογικά έργα62. Αν όμως δεν υπάρξει ενδιαφέρον για την απόπειρά του, αν χαρακτηριστικά «οὐ φροντίς Ἱπποκλείδη», τότε θα εγκαταλείψει το εγχείρημα.

ε4. Γραμματική τῆς κοινῆς τῶν Ἑλλήνων γλώσσης
Το τελευταίο γνωστό έργο του Σοφιανού έμεινε ανέκδοτο μέχρι το 1870 που τυπώθηκε από τον Legrand. Αν και ο χρόνος συγγραφής του είναι άγνωστος, μπορεί να ειπωθεί με σιγουριά ότι γράφτηκε πριν το 1550, όταν και πεθαίνει ο καρδινάλιος Ιωάννης Λοθαρίγγιος (1498-1550) στον οποίο και αφιερώνεται η Γραμματική («Amplissimo et clarissimo principi D. Joanni Lotharingio S. R. E. Diacono Cardinali N. Sophianus S. D.63»)· ακόμα περισσότερο θα μπορούσε να ειπωθεί πως γράφτηκε την ίδια εποχή με τον Παιδαγωγό, λόγω της ταύτισης των δύο έργων τόσο στη γλώσσα όσο και στον σκοπό του Σοφιανού περί πνευματικής αναγέννησης του Ελληνισμού. Πρότυπό της θεωρείται από τη σύγχρονη έρευνα η Επιτομή των οκτώ του λόγου μερών του Κωνσταντίνου Λάσκαρη του Βυζαντίου64. Η ανέκδοτη γραμματική του Σοφιανού, όπως ο ίδιος αναφέρει στην αφιερωματική του προσφώνηση, θα αποτελούνταν από τρία μέρη: α) το Μορφολογικό, όπου θα ασχολιόταν με τα «nomina et verba cum reliquis particulis», β) το Ορθογραφικό και γ) το Συντακτικό. Από τα τρία μέρη μόνο το πρώτο βρέθηκε και τυπώθηκε το 1870 και το 1874, ενώ τα άλλα δύο δεν έχουν βρεθεί. Ο ίδιος ο Σοφιανός απευθυνόμενος στον Λοθαρίγγιο αναφέρει ότι το πρώτο μέρος, το οποίο κι έχει βρεθεί, το έχει ήδη περάσει τελευταία φορά («Imposui iam ultimam manum primae parti») ενώ τα υπόλοιπα τα επεξεργάζεται και «propediem sub tuae amplitudinis nomine prodibunt». Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι το εγχείρημα του Κερκυραίου λογίου δε βρήκε ένθερμη υποστήριξη ώστε να φτάσει στο τυπογραφείο η Γραμματική. Το γεγονός ότι
το Ορθογραφικό και το Συντακτικό μέρος δεν έχουν βρεθεί μας κινεί το ενδιαφέρον

59Κακλαμάνη Στέφανου, «Μιχαήλ Ροσέτος: Κορωναίος κωδικογράφος του 16ου αιώνα», ό. π., σ. 75.
60Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. 247.
61Αυτ., σ. 248-249.
62Αυτ., σ. 249.
63Σοφιανού Νικολάου, Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης, ό. π., για ολόκληρη την αφιερωτική επιστολή βλ. σ. 201-202.
64Ηλιούδη Γιάννη Ν., «Η Γραμματική του Κωνσταντίνου Λασκάρεως πρότυπο της Γραμματικής του Νικολάου Σοφιανού», Ελληνικά, τόμ. 40, (1989), σ. 413-417 και Κατσούδα Γεωργία, «Η σχέση της Γραμματικής του Νικολάου Σοφιανού με τις Γραμματικές του Κωνσταντίνου Λασκάρεως και του Διονυσίου Θράκα», Ελληνικά, τόμος 52, τεύχ. 1, (2002), σ. 129-137.
15
και δημιουργεί αμφιβολίες ακόμα κι αν τα μέρη αυτά ολοκληρώθηκαν από τον συγγραφέα τους ή αν παρέμειναν στο επίπεδο της επεξεργασίας. Μονάχα ο Ανδρέας Μουστοξύδης υποστηρίζει ότι «Καί ἐπλήρωσε, νομίζομεν, τήν ὑπόσχεσιν διότι ἴδομεν μεταξύ τῶν χειρογράφων τῆς ἐν Βενετίᾳ Μαρκιανῆς ἀναφερόμενον ἐν τῆς ις΄ ἑκατονταετηρίδος τό ὁποῖον, παρά τάς ἄλλας γραμματικάς πραγματείας, περιέχει καί τό Συντακτικόν τοῦ Σοφιανοῦ (Theup. Graec. Bibl. D. Marci cd. 492)65», κάτι που όμως δεν έχει οδηγήσει την έρευνα σε καμία ανακάλυψη τέτοιου χειρογράφου. Τόσο στην αφιερωματική προσφώνηση όσο και στον επίλογο, ο Σοφιανός παρουσιάζει τις αιτίες και τους σκοπούς του έργου του αυτού. Στη γραμμένη στα λατινικά προσφώνησή του απευθύνεται στους Ευρωπαίους, υπερασπίζοντας τη χρησιμότητα του έργου του, αφού θα ικανοποιούσε τις φιλολογικές και πρακτικές ανάγκες τους66, δηλαδή όσοι ασχολούνταν με τη μελέτη της ελληνικής γλώσσας θα μπορούσαν να κατανοούν όχι μόνο την αρχαία ελληνική αλλά και τη σύγχρονη ενώ αν επιθυμούσαν να ταξιδέψουν «in Graecia et finitimis illi regionibus» θα μπορούσαν να συνεννοηθούν με τους κατοίκους. Επίσης στην αφιέρωσή του καταγράφει την αίτια που τον ώθησε στο εγχείρημά του, επηρεάστηκε δηλαδή από ανάλογες κινήσεις των άλλων εθνών, τα οποία φροντίζουν «suas linguas exornare» όχι μόνο με τη χρήση λόγιων λέξεων αλλά και με την προσαρμογή της σύγχρονης λαϊκής γλώσσας στους κανόνες της γραμματικής, με σκοπό τη δημιουργία του εθνικού τους πολιτισμού. Επιθυμώντας ένα ανάλογο φαινόμενο να εμφανιστεί και στον υπόδουλο Ελληνισμό, ο Σοφιανός εκτιμά ότι η σύγχρονή του ελληνική γλώσσα μπορεί να ανταποκριθεί σε τέτοιες απαιτήσεις. Συμπεραίνει ότι η απλή ελληνική είναι γενικά ελάχιστα κατώτερη από την αρχαία ελληνική, τη γλώσσα των «antiquorum Platonis, Demosthenis, Xenophontis et aliorum», ανθρώπων φημισμένων στον κόσμο για τη μεγάλη τους αξία. Τέλος, αναφέρει ότι η σύγχρονη ελληνική γλώσσα αποτελείται από καθαρές λέξεις («verbis puris») που αυτούσιες πάρθηκαν από την αρχαιότητα, είναι μια γλώσσα με λίγους κανόνες και η εκμάθησή της δεν απαιτεί πολύ κόπο. Για αυτό, εκτός από τη Γραμματική που θέλει να εκδώσει, κάνει λόγο και για τη σύνταξη Λεξικού, όπου θα συγκέντρωνε το «dictionum ingens sylva». Πιο αναλυτικός στον επίλογο του έργου, ο οποίος είναι γραμμένος σε απλά ελληνικά, ο Σοφιανός αναδεικνύει τη διαφορά στη δυσκολία εκμάθησης της αρχαίας από τη σύγχρονη ελληνική, με την πρώτη, επειδή εμπεριέχει εκείνα που είναι βαθύτερα και «ποχθίζονται μέ μεγάλην σπουδήν67», να απαιτεί και «πολλούς χρόνους καί καιρούς» και «πολύν κόπον καί καλούς διδασκάλους» και πάλι η δυσκολία δεν εξαλείφεται. Αντίθετα, η σύγχρονη ελληνική δε χρειάζεται δάσκαλο ούτε χρόνο αλλά πολύ γρήγορα ο μαθητής, «σπουδαιότατοι νέοι» – και εδώ ίσως ο Σοφιανός απευθύνεται
έμμεσα και στους Έλληνες νέους –, θα μπορεί να «γράφει ὀρθά καί νά συντάσσει τά λόγια τοῦ μέ τέχνην γραμματικήν». Ο ίδιος προχωρεί σε μία νύξη για την έλλειψη μόρφωσης και παιδείας των υπόδουλων Ελλήνων, «ἐπειδή εἰς τέτοιαν κακήν τύχην κατήντησε τό πάλαι ποτέ μακαριστόν γένος ἡμῶν τῶν Γραικῶν, ὅτι μόλις εὑρίσκεται τώρη διδάσκαλος ὅπου νἄναι ἱκανός νά διδάσκει τούς νέους κἄν τήν γραμματικήν τέχνην, | πόσω μᾶλλον ρητορικήν καί λογικήν, γεωμετρίαν καί αστρονομίαν, καί

65Μουστοξύδη Ανδρέα, «Νικόλαος Σοφιανός», ό. π., σ. 249.
66Ζιώγα Παναγιώτη, «Μία κίνηση πνευματικής αναγεννήσεως του υπόδουλου Ελληνισμού κατά τον 16ο αιώνα (1540-1550)», ό. π., σ. 273.
67Σοφιανού Νικολάου, Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης, ό. π., για ολόκληρη τον επίλογο της Γραμματικής βλ. σ. 252-254.
16
τἄλλα τῆς φιλοσοφίας τά μέρη». Έπειτα κάνει λόγο για την κίνηση των Ευρωπαίων να μεταφράσουν τις επιστήμες και τη φιλοσοφία από τα αρχαία ελληνικά στις εθνικές τους γλώσσες και έτσι να προοδεύουν. Χαρακτηριστικά λέει: «οἱ ἐπιστήμαις μαθαίνονται ὄχι μόνον μέ τήν ελληνικήν γλῶσσαν, ἀμή καί μέ πᾶσαν ἄλλην γλῶσσαν ὅπου νἄν’ ἀνάμεσα ‘ς τούς ἀνθρώπους, καλά καί ἂν ἦτον ἡ βαρβαρώτερη τοῦ κόσμου, πόσω μᾶλλον ἡ ἐδική μας ὁμιλία, ἡ κοινή λέγω, ὅπὄχει τέτοιαν εὐταξίαν καί ἁρμονίαν καί καλλωπισμόν, ὅπου, ὡς ἐγώ νομίζω, ἄλλη νά μηδέν ἔναι ὅπου κἄν νά τῆς σιμώνει». Ο Κερκυραίος λόγιος, λοιπόν, τοποθετεί τη σύγχρονή του ελληνική υψηλότερα από όλες τις άλλες εθνικές γλώσσες· προχωρεί ακόμα παραπέρα, υποστηρίζοντας πως «ὅλα εἶναι δυνατά ‘ς τό γένος τῶν Ρωμαίων, μόνον νά θέλει, ἐπειδή ὁ θεός τούς ἐχάρισε νἄχουν φύσιν ἐπιτηδειοτέραν ἀπ’ ὅλα τά ἄλλα ἔθνη». Ο Σοφιανός υπόσχεται ότι αν οι νέοι μάθουν να γράφουν σωστά και να προσαρμόσουν τη σύγχρονή τους γλώσσα στους γραμματικούς κανόνες – επομένως, αν η Γραμματική του τύχει θερμής ανταπόκρισης – τότε κι αυτός θα εργαστεί για τη δημοσίευση των έργων της φιλοσοφίας «εἰς τούτην τήν χυδαίαν καί κοινήν γλῶσσαν», υπόσχεση όμως που πιθανότατα δε μπόρεσε να υλοποιήσει.

 17
Μέρος Δεύτερο
Κρίσεις για τον Νικόλαο Σοφιανό και το παιδαγωγικό του πρόγραμμα

Οι Έλληνες λόγιοι, που έφταναν ως πρόσφυγες από την Ανατολή στην Ιταλία πριν από την εποχή του Νικολάου Σοφιανού, πλην των κινήσεων τους για προσαρμογή στο νέο περιβάλλον, δηλαδή για αναζήτηση τόπου διαμονής και θέσης εργασίας, κινητοποιούνταν επίσης προς αναζήτηση υποστήριξης και βοήθειας των ξένων ηγεμόνων του δυτικού κόσμου με σκοπό την αντιμετώπιση των Τούρκων. Οι προσπάθειές τους αυτές να επηρεάσουν τους Δυτικούς εκδηλώνονταν κυρίως με διαβήματα και εκκλήσεις προς αυτούς. Είτε προβάλλοντας κάποιοι φιλενωτικές απόψεις είτε παραμένοντας επικεντρωμένοι στον πολιτικό τομέα, οι λόγιοι αυτοί προσπαθούσαν να πείσουν με επιχειρήματα τη Δύση να επιτεθεί ενωμένη στους Τούρκους68· ουσιαστικά έκαναν λόγο έμμεσα ή και άμεσα για τον σχηματισμό δυτικής σταυροφορίας με στόχο την ανακατάληψη των εδαφών της πάλαι ποτέ Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ιδέα που είχαν ούτως ή άλλως φροντίσει να επιχειρήσουν όλοι σχεδόν οι Πάπες από την Άλωση ως τον Λέοντα Ι΄.
Όμως το 1535 έχουμε τη σύναψη συμμαχίας μεταξύ του Φραγκίσκου Α΄, βασιλιά της Γαλλίας, και του Σουλτάνου Σουλεϊμάν Α΄ του Μεγαλοπρεπή, μια συμμαχία που άλλαξε τη στάση της Ευρώπης απέναντι στην Τουρκία· επομένως και οι επιδιώξεις των Ελλήνων λογίων της Δύσης φάνηκαν να αποκτούν ακόμα δυσκολότερη υλοποίηση. Μαζί με τη συνθήκη φιλίας υπογράφονται και οι «διομολογήσεις» («capitulations»), χάρις στις οποίες η Οθωμανική Αυτοκρατορία και ο υπόδουλος Ελληνισμός γίνονται προσβάσιμοι στους Ευρωπαίους, γεγονός που είχε, πέρα από πολιτικές, πνευματικές και θρησκευτικές συνέπειες69. Στον ελλαδικό χώρο αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα στοιχεία της καθολικής προπαγάνδας, με τους Καθολικούς να επιδιώκουν πλέον την άμεση προσέγγιση και επίδραση των Ορθοδόξων της Ανατολής. Επίσης την ίδια περίοδο έχουμε την επικράτηση στη Γερμανία της Μεταρρύθμισης, η οποία προκάλεσε τη θρησκευτική διάσπαση της Ευρώπης σε καθολικούς και προτεστάντες. Αυτή η διάσπαση του δυτικού χριστιανικού κόσμου επηρέασε μοιραία και την προσπάθεια των Ελλήνων λογίων της Δύσης να πείσουν τους Ευρωπαίους για μια συντονισμένη στρατιωτική επιχείρηση εναντίον των Τούρκων.
Για την αντιμετώπιση της Μεταρρύθμισης η Καθολική Εκκλησία κινητοποιήθηκε άμεσα με σκοπό την αναχαίτιση του προτεσταντισμού και τη δίωξη των αιρετικών, εκείνων δηλαδή που δεν ακολουθούσαν την αυστηρή τήρηση του καθολικού δόγματος και θεωρούσαν τα ελληνικά ως την κατάλληλη για τα ιερά κείμενα γλώσσα, έναντι των λατινικών. Αυτή η πρακτική της Εκκλησίας επόμενο ήταν να οδηγήσει στη βαθμιαία απομάκρυνσή της από τα ουμανιστικά ιδεώδη και γενικότερα από το ουμανιστικό κίνημα, το οποίο λόγω των ιδανικών του αρχαίου ελληνικού και λατινικού πνεύματος που το χαρακτήριζαν, θεωρήθηκε εχθρικό, από ένα σημείο και μετά επικίνδυνο για το καθολικό δόγμα. Τα χρόνια του Πάπα Παύλου Γ΄ (1534-1549), αν και γενικότερα όπως είδαμε το Βατικανό ήταν ακόμα διαποτισμένο με το ουμανιστικό πνεύμα, υπήρξαν και η αρχή της επιβολής των αντιμεταρρυθμιστικών

68Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Ελλη Π., Αντώνιος ο Έπαρχος: ένας Κερκυραίος ουμανιστής του ΙΣΤ΄ αιώνα, [χ.ε.], Αθήνα 1978, σ. 145.
69Ζιώγα Παναγιώτη, «Μία κίνηση πνευματικής αναγεννήσεως του υπόδουλου Ελληνισμού κατά τον 16ο αιώνα (1540-1550)», ό. π., σ. 297.
18
μέτρων της Καθολικής Εκκλησίας· το 1540 ο Ισπανός Ignacio de Loyola συντάσσει τον κανονισμό του τάγματος των Ιησουιτών, το 1542 ιδρύεται στη Ρώμη το δικαστήριο της Ιεράς Εξέτασης, το 1543 επιβάλλεται η λογοκρισία και ο Index Librorum Prohibitorum, ενώ από το 1545 αρχίζει η συστηματική λειτουργία της Συνόδου του Trento. Επίσης ο γνωστός από την προσπάθειά του να εκδώσει ελληνικά κείμενα στη Ρώμη Marcello Cervini αποτελούσε έναν από τους τρεις καρδινάλιους που αντιπροσώπευσαν το Βατικανό στη Σύνοδο του Trento70. Μία από τις συνέπειες αυτής της κατάστασης είναι και η δυσοίωνη θέση στην οποία βρέθηκαν οι Έλληνες ουμανιστές, λόγω της ενασχόλησής τους με το παρελθόν της Ελλάδας.
Ο Νικόλαος Σοφιανός δρα εν μέσω αυτών των αλλαγών και της έκρυθμης κατάστασης, χωρίς όμως όπως φαίνεται να υποστηρίζει, φανερά τουλάχιστον, είτε τη μία είτε την άλλη πλευρά. Οι φιλικοί του δεσμοί αλλά και η επιρροή του σε Ευρωπαίους μεταρρυθμιστές είναι εμφανείς, κυρίως χάρις στον Χάρτη του, ο οποίος διαδόθηκε ιδιαίτερα στις χώρες που είχαν προσχωρήσει στην Μεταρρύθμιση. Τέτοια παραδείγματα είναι ο Nicolaus Gerbel, που εξέδωσε το 1545 το συμπλήρωμα του χάρτη με τίτλο In descriptionem Graeciae Sophiani praefatio, (« Nicolaus Sophianos vir [ut ego quidem sentio] spectare virtutis et eruditionis») και ο οποίος ήταν ο εκδότης της Βίβλου στα ελληνικά ενώ διατηρούσε δεσμούς τόσο με τον Μαρτίνο Λούθηρο όσο και με τον Μελάγχθωνα, οι λόγιοι Leon Marsus, L. Faber Phan., Faust. Sabaeus, Faustus Buturinus Veronensis, των οποίων τα ελεγειακά επιγράμματα εκθειάζουν το έργο του Σοφιανού, καθώς και ο Philaenus Lunardus, κάτι που αποδεικνύεται από τη γνωστή μας επιστολή του Johannes Metellus προς τον Antonio Agustin («Is est cujus tabellam Graeciae nuper commendabat Philaenus Lunardus noster71»). Άλλοι γνωστοί μεταρρυθμιστές που ασχολήθηκαν με τον Χάρτη του Σοφιανού είναι ο Joachim Vadianus από το St. Gallen, ο οποίος είχε εκδώσει τη Γεωγραφία του Πομπόνιου Μέλα, ο Sebastian Münster και ο Abraham Ortelius, η κεντρική μορφή του νεο-στωικού κύκλου της «Οικογένειας της Αγάπης», μιας ομάδας οικουμενικών μυστικιστών των Κάτω Χωρών72. Τέλος, ο Τόλιας αναφέρει δύο επιστολές του Μελάγχθωνα προς τον Νικόλαο Σοφιανό, (η πρώτη με ημερομηνία Ιούνιος 1553 και η δεύτερη με ημερομηνία Ιούλιος του ίδιου έτους), στις οποίες ο Μελάγχθων πληροφορεί τον Σοφιανό για τις διεργασίες της Συνόδου του Trento και τον προσφωνεί «σεβάσμιο άνδρα και αγαπητό φίλο»73.
Παράλληλα, όμως, ο Σοφιανός διατηρεί στενές επαφές και με το περιβάλλον της Καθολικής Εκκλησίας, οι οποίες αρχίζουν από το επίπεδο της προσωπικής του ζωής, των σπουδών και της εργασίας του σε Ρώμη και Βενετία. Ο ίδιος βρίσκεται μέσα στους κύκλους Καθολικών καρδιναλίων, δηλαδή του Niccolò Ridolfi και του Marcello Cervini, για τους οποίους εργάζεται ενώ φαίνεται και αυτοί να τρέφουν εκτίμηση προς το πρόσωπό του. Είναι εμφανής ο συγχρωτισμός και η συνεργασία του
με λατινόφιλους Έλληνες της Βενετίας όπως ο χρηματοδότης του τυπογραφείου του Μάρκος Σαμαριάρης αλλά και ο Αντώνιος Έπαρχος. Τέλος, το έργο του το αφιερώνει

70Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Ελλη Π., Αντώνιος ο Έπαρχος: ένας Κερκυραίος ουμανιστής του ΙΣΤ΄ αιώνα, ό. π., σ. 147-148.
71Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., σ. CXC.
72Τόλιας Γιώργος, «Για μια ορατή αρχαιότητα. Μεθοδολογία, χρήσεις και λειτουργίες του χάρτη της Ελλάδας του Νικολάου Σοφιανού», ό. π., σ. 26.
73Αυτ., σ. 25-26.
19
στον Πάπα Παύλο Γ΄, κίνηση γενικότερα συνηθισμένη για τους Έλληνες λογίους στην Ιταλία, ενώ υπάρχει η σαφής δήλωσή του στην αφιερωματική επιστολή του Παιδαγωγού, ότι ως ζωντανό πρότυπο της παιδείας την οποία επιθυμεί για τους υπόδουλους Έλληνες θεωρεί τον ουνίτη επίσκοπο Διονύσιο Ζανεττίνο, γνωστό για τη θρησκευτική του αδιαλλαξία και τις ενέργειές του εναντίον όσων δεν ακολουθούσαν το καθολικό δόγμα στη Βενετία74. Γενικότερα το έργο του φαίνεται να είναι διαποτισμένο από ένα φιλοκαθολικό πνεύμα, κάτι όμως που όπως θα δούμε στη συνέχεια δεν ισχύει, αφού ο Σοφιανός φαίνεται να διατηρεί μια ισορροπημένη στάση απέναντι στα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα για την εξυπηρέτηση του προσωπικού του σκοπού που θα αναλυθεί αμέσως μετά.
Ο Σοφιανός διέπεται τόσο σαν άτομο όσο και σαν λόγιος από το οικουμενικό χριστιανικό πνεύμα που κυριαρχούσε στο Βατικανό μέχρι το 1535, το πνεύμα που είχε οδηγήσει στην ίδρυση του Ελληνικού Γυμνασίου της Ρώμης και στην εκδήλωση ενδιαφέροντος εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων για την αρχαιοελληνική παράδοση και τη θέλησή τους να συνδέσουν την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα με τον χριστιανισμό. Το ότι διατηρεί σχέσεις τόσο με την Καθολική Εκκλησία όσο και με εκπροσώπους της Μεταρρύθμισης δείχνει ένα πνεύμα διπλωματικό, έναν άνθρωπο πρακτικό ο οποίος έχει υπολογίσει τις κινήσεις του και το περιεχόμενό τους με κύριο σκοπό το όφελος των υπόδουλων Ελλήνων. Σε αντίθεση με τους λόγιους των προηγούμενων περιόδων, οι οποίοι συνήθιζαν να συγκρίνουν τη σύγχρονη θέση του Ελληνισμού με την εξιδανικευμένη αρχαιότητα και οδηγούνταν είτε στον θρήνο είτε σε μη ρεαλιστικές και ουτοπικές κινήσεις, όπως να φαντάζονται μια σύμπραξη της πολιτισμένης χριστιανικής Δύσης για να εκδιώξουν τους άπιστους Τούρκους ή ακόμα και μια θεϊκή παρέμβαση για την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ο Σοφιανός έχει αποδεχτεί την κατάσταση και αναζητά με ψυχραιμία μια ρεαλιστική επίλυση του προβλήματος.
Ο υπόδουλος Ελληνισμός στα μάτια του Σοφιανού στερείται ανθρωπισμού, γεγονός που οφείλεται στην κατάσταση δουλείας των Ελλήνων, οι οποίοι παλεύουν πλέον μονάχα για την επιβίωσή τους, οδηγούμενοι έτσι στην ηθική παρακμή. Σε αυτό μάλιστα συμβάλλει η έλλειψη σημαντικού αριθμού πνευματικών προσωπικοτήτων στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, οι οποίοι είτε βρίσκονταν στη Δύση ως πρόσφυγες είτε είχαν καταφύγει σε μοναστήρια75. Πάντως στη σκέψη του Σοφιανού, καθώς και των λογίων που αποτελούσαν τον κύκλο του, επικρατούσε η εξής άποψη: «Υπάρχει ηθική πτώση, γιατί υπάρχει πνευματική πτώση. Αν υπάρξει πνευματική άνοδος, θα σημειωθεί και ηθική άνοδος76».
Έτσι ο Σοφιανός, κυρίως μέσω του Παιδαγωγού του, παρουσιάζει το εκπαιδευτικό του πρόγραμμα για την αναγέννηση του υπόδουλου Ελληνισμού. Επιθυμεί διακαώς «νά διορθωθῆ τό πάθος τοῦτο τῆς ἀπαιδευσίας77», κάτι που θεωρούσε πως μόνο μέσω της παιδείας μπορούσε να επιτευχθεί, δηλαδή να γνωρίσουν οι Έλληνες το έργο των προγόνων τους, «ἂν ἤθελαν διαβάσῃ καί νά γρυκήσουν τά βιβλία ὅπου ἀφῆκαν

74Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Ελλη Π., Αντώνιος ο Έπαρχος: ένας Κερκυραίος ουμανιστής του ΙΣΤ΄ αιώνα, ό. π., σ. 159.
75Ζιώγα Παναγιώτη, «Μία κίνηση πνευματικής αναγεννήσεως του υπόδουλου Ελληνισμού κατά τον 16ο αιώνα (1540-1550)», ό. π., σ. 51.
76Αυτ., σ. 77.
77Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, ό. π., όλα τα αποσπάσματα σ. 247-249.
20
ἐκεῖνοι οἱ παλαιοί καί ἐνάρετοι ἄνδρες, εὔκολα ἤθελεν διορθωθῆ ἡ ἀπαιδευσία ὅπου πλεονάζει εἰς τούς πολλούς». Ο ίδιος όμως δυσπιστεί με την παραδοσιακή εκπαίδευση και με το αν μπορεί να καλύψει τις πνευματικές ανάγκες του σύγχρονού του Ελληνισμού. Θεωρεί την αρχαία ελληνική γλώσσα ως γλώσσα προσιτή μόνο
στους λίγους, λόγω της δυσκολίας της και της μεγάλης προσπάθειας που της αναλογεί για να μπορέσει κάποιος να τη μάθει. Αντιπροτείνει την απλή ελληνική της εποχής του ως όργανο της παιδαγωγικής ανέλιξης των Ελλήνων, μιας και στόχος του δεν είναι οι λίγοι αλλά ο μεγάλος όγκος του Ελληνισμού. Επηρεασμένος από τις τάσεις στην Ευρώπη περί εθνικών γλωσσών και εθνικού πολιτισμού υποστηρίζει την εκλαΐκευση έργων της λόγιας παράδοσης, έχοντας στον νου του ανάλογες κινήσεις που έχουν προηγηθεί78. Βέβαια, στις περιπτώσεις αυτές τα έργα που γράφονταν στην απλή ελληνική γλώσσα είχαν περισσότερο ως στόχο την τέρψη και την ψυχωφελή, με τη χριστιανική όμως έννοια, ανάγνωση και το περιεχόμενό τους δεν ανήκε στον χώρο της καθαρά λόγιας παιδείας, για την οποία όπως συμπεραίνει ο Ζιώγας «δεν ήταν ακόμη ώριμος ο Ελληνισμός»79. Ο Σοφιανός επιχειρεί να μεταφέρει στη λαϊκή γλώσσα υψηλές γνώσεις από την αρχαία ελληνική και χριστιανική γραμματεία, «θέλομεν τούς δώσῃ καί τά ἐπίλοιπα τοῦ Πλουτάρχου βιβλία, καί πολλούς καί χαριεοτάτους διαλόγους τοῦ Λουκιανοῦ, καί ἄπειρα τῆς ἱερᾶς θεολογίας». Με αυτή του την επιλογή ο Κερκυραίος λόγιος έχει σαν στόχο να εμπνεύσει πίστη στους συμπατριώτες του για την ποιότητα και την αξία της γλώσσας τους, επομένως να τους βοηθήσει να αφυπνιστούν πνευματικά και να βγουν από την παθητικότητά τους, καταρχάς την πνευματική και, μέσω αυτής, της εθνικής.

 78Ζιώγα Παναγιώτη, «Μία κίνηση πνευματικής αναγεννήσεως του υπόδουλου Ελληνισμού κατά τον 16ο αιώνα (1540-1550)», ό. π., σ. 271 σημ. 2.
79Αυτ., σ. 302.
21
Επίλογος

Το μεγαλόπνοο έργο του Σοφιανού πρόλαβε να αρχίσει αλλά διακόπηκε πριν τεθεί σε εφαρμογή. Μόνο δείγματα έχουμε της σκέψης και της θέλησης του Κερκυραίου λογίου ο οποίος, αν και είχε στο μυαλό του θεωρητικά το παιδαγωγικό πλαίσιο το απευθυνόμενο στον υπόδουλο Ελληνισμό, δε μπόρεσε να το υλοποιήσει για πολλούς λόγους, από καθαρά τεχνικούς – οικονομικούς μέχρι ιστορικούς και ιδεολογικούς. Λόγω της πρωτοποριακής ταυτότητας των έργων του Σοφιανού, όπως ήταν ο Παιδαγωγός και η Γραμματική του, η έκδοσή τους αποτελούσε οικονομικά ένα ρίσκο για τον τυπογράφο και τον συγγραφέα80. Όπως ο ίδιος αναφέρει, «ἡ πούλησις τῶν χαρτίων» του Παιδαγωγού θα ήταν καθοριστική για τη συνέχεια του προγράμματός του· σίγουρα δεν θα ήταν μόνο το γεγονός μιας εκδοτικής αποτυχίας που θα αποθάρρυνε τον Σοφιανό αλλά ασφαλώς έπαιξε και αυτό τον ρόλο του στην απογοήτευση του ιδεολόγου ουμανιστή. Η Γραμματική του παρέμεινε ανέκδοτη, αφού μάλλον δεν έκανε τόση εντύπωση στους Ευρωπαίους ή ο Σοφιανός απλώς υπήρξε ένα από τα θύματα της συντηρητικής πολιτικής της Καθολικής Εκκλησίας για την πάταξη της Μεταρρύθμισης.
Όπως συμβαίνει με όσους προσπαθούν να διατηρηθούν στην ουδετερότητα κατά τη διάρκεια μιας αντιπαράθεσης και τελικά δέχονται πυρά και από τις δύο, ο Σοφιανός ίσως να δέχτηκε αρχικά την αδιαφορία ή ακόμα και την καχυποψία των πνευματικών προσωπικοτήτων, τόσο για την τάση να καταργήσει την παραδοσιακή εκπαίδευση που οι προσωπικότητες αυτές εκπροσωπούσαν όσο και για τον φιλοκαθολικισμό που σίγουρα τον χαρακτήριζε81. Από την άλλη μεριά ίσως του αντιτάχτηκε και το δυτικό εκκλησιαστικό περιβάλλον, το οποίο λόγω της Αντιμεταρρύθμισης είχε αρχίσει να υποψιάζεται αυτούς που το φρόνημα και οι πράξεις τους δεν ακολουθούσαν το καθολικό δόγμα. Αν παρατηρηθεί γενικότερα η όλη πορεία του Σοφιανού μέσα από τα στοιχεία που η έρευνα προσφέρει θα οδηγηθούμε εύλογα στο συμπέρασμα ότι ο Κερκυραίος λόγιος πέφτει στην αφάνεια και ουσιαστικά εξαφανίζεται από το προσκήνιο παράλληλα με την αρχή της Συνόδου του Trento και την καταδίκη της ελληνικής γλώσσας και των ελληνιστών82.
Ανεξάρτητα από την όποια μεταχείριση του οράματος του Νικολάου Σοφιανού από τους Δυτικούς και τους Έλληνες, το όραμα αυτό συνεχίζει να αποτελεί μια σημαντική πρωτοποριακή κίνηση ενός Έλληνα λογίου – φορέα των ιδανικών της Αναγέννησης και της ουμανιστικής ιδεολογίας· ακόμα περισσότερο ο Σοφιανός ανήκει στο σώμα εκείνο των λογίων της τελευταίας περιόδου της Αναγέννησης, ζει και δρα στο μεταίχμιο αντίθετων τάσεων και με το όραμά του μπορεί να μην ανοίγει τον δρόμο αλλά σίγουρα τον χαράζει για τους λόγιους που θα επακολουθήσουν και θα εργαστούν με στόχο την αναγέννηση του υπόδουλου Ελληνισμού.

 

80Ζιώγα Παναγιώτη, «Μία κίνηση πνευματικής αναγεννήσεως του υπόδουλου Ελληνισμού κατά τον 16ο αιώνα (1540-1550)», ό. π., σ. 299-300.
81Αυτ., σ. 302-303.
82Τόλιας Γιώργος, «Για μια ορατή αρχαιότητα. Μεθοδολογία, χρήσεις και λειτουργίες του χάρτη της Ελλάδας του Νικολάου Σοφιανού», ό. π., σ. 25.
22
Βιβλιογραφία

Πρωτογενής Βιβλιογραφία
Legrand Émile, Bibliographie Hellénique: description raisonnée des ouvrages publiés par des grecs aux XVe et XVIe, Garnier frères, Paris 1918-1928.

Δευτερογενής Βιβλιογραφία
Ελληνική Βιβλιογραφία
Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Ελλη Π., Αντώνιος ο Έπαρχος: ένας Κερκυραίος ουμανιστής του ΙΣΤ΄ αιώνα, [χ.ε.], Αθήνα 1978.
Κακλαμάνης Στέφανος, «Μιχαήλ Ροσέτος: Κορωναίος κωδικογράφος του 16ου αιώνα», Αφιέρωμα στον πανεπιστημιακό δάσκαλο Βας. Βλ. Σφυρόερα: από τους μαθητές του, Λύχνος, Αθήνα 1992.
Σοφιανός Νικόλαος, Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης, Κέδρος, Αθήνα 1974.

Ξένη Βιβλιογραφία
Hobson Anthony, Renaissance book collecting: Jean Grolier & Diego Hurtado de Mendoza, their books & bindings, Cambridge University Press, New York 1999.
Layton Evro, The 16th century greek book in Italy: Printers & publishers for the greek world, Instituto ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini di Venezia, Venice 1994.

Άρθρα
Ζιώγας Παναγιώτης, «Μία κίνηση πνευματικής αναγεννήσεως του υπόδουλου Ελληνισμού κατά τον 16ο αιώνα (1540-1550)», Ελληνικά (1968), σ. 50-78 & 268-303.
Ηλιούδης Γιάννης Ν., «Η Γραμματική του Κωνσταντίνου Λασκάρεως πρότυπο της Γραμματικής του Νικολάου Σοφιανού», Ελληνικά, τόμ. 40, (1989), σ. 413-417.
Κατσούδα Γεωργία, «Η σχέση της Γραμματικής του Νικολάου Σοφιανού με τις Γραμματικές του Κωνσταντίνου Λασκάρεως και του Διονυσίου Θράκα», Ελληνικά, τόμος 52, τεύχ. 1, (2002), σ. 129-137.
Κοντοσόπουλος Ν., «Τα εν Βενετία τυπογραφεία ελληνικών βιβλίων κατά την Τουρκοκρατίαν», Αθήνα, τόμ. 58, (1954), σ. 286-342.
Μανούσακας Μ. Ι., «Η παρουσίαση από τον Ιάνο Λάσκαρη των πρώτων μαθητών του Ελληνικού Γυμνασίου της Ρώμης στον Πάπα Λέοντα Ι΄ (15 Φεβρουαρίου 1514)», Ο Ερανιστής, τομ. Α΄, τεύχ. 1, (1963), σ. 161-172.
Μαυροειδή Φ. Δ., «Ειδήσεις για τα ελληνικά τυπογραφεία της Ιταλίας τον 16ο αιώνα», Δωδώνη, τόμ. 4, (1975), σ. 237-252.
Μουστοξύδης Ανδρέας, «Νικόλαος Σοφιανός», Ελληνομνήμων, (Απρίλιος 1843 & Μάιος 1843) σ. 236-256 & 257-264.

23
Πατρινέλης Χ. Γ., «Έλληνες κωδικογράφοι των χρόνων της Αναγεννήσεως», Επετηρίς Μεσαιωνικού Αρχείου, τόμ. 8-9, (1958-59), σ. 63-124.
Τόλιας Γιώργος, «Για μια ορατή αρχαιότητα. Μεθοδολογία, χρήσεις και λειτουργίες του χάρτη της Ελλάδας του Νικολάου Σοφιανού», Ο Ερανιστής, τόμ. 25, (2005), σ. 9-49.
Layton Evro, “The history of a sixteenth century greek type revised”, The Historical Review, (2004), σ. 35-50.
Vitti Mario, «Ένα θεατρικό πείραμα του Νικόλαου Σοφιανού», Πρακτικά Γ΄ Πανιονίου Συνεδρίου, τόμ. Β΄, Αθήνα 1969, σ. 254-256.

 

Η Κέρκυρα του Αλβέρτου Κοέν

Ποιος ήταν ο Αλβέρτος Κοέν;

Εάν αλλάξουμε λίγο τον τίτλο του άρθρου σε «O Αλβέρτος Κοέν της Κέρκυρας»  τότε ίσως μπορέσουμε να καταλάβουμε γιατί στην μεγαλύτερη πλειοψηφία τους οι συμπατριώτες μας δεν τον γνωρίζουν. Ένας Κερκυραίος παγκόσμιας ακτινοβολίας στον χώρο της λογοτεχνίας, που έχει βαθιά ριζωμένη μέσα του την πατρίδα που γεννήθηκε, τα πρώτα χρόνια της ζωής του σ’ αυτήν και τη μετέπειτα ξενιτειά. Αγνοημένος από την γενέτειρα του, τον κόσμο της και τους πολιτικούς της άρχοντες, με το σπίτι του στην Εβραϊκή γειτονία να ρημάζει, με μια παλιολαμαρίνα  απ’ έξω που αναφέρει το όνομά του έχει πάρει τη θέση του στην Κερκυραϊκή κοινωνία. Στην παγκόσμια Ισραηλιτική κοινότητα και όχι μόνο, θαυμάζεται σαν ένας από τους πιο διακεκριμένους, παγκόσμια, συγγραφείς. Αυτός είναι ο Αλβέρτος Κοέν!!

Ας αλλάξουμε και πάλι τον τίτλο στην αρχική του μορφή και ας κάνουμε μια ανασκαφή στον χωροχρόνο για να ανακαλύψουμε τον Κοέν και την Κέρκυρά του όπως παρουσιάζεται από την καθηγήτρια Odette Varon - Vassard (1)

Ρωμανιώτης Εβραίος από τα Γιάννενα ο πατέρας του συγγραφέα, ο Μορντεχάι Μάρκο Κοέν, ελληνόφωνος δηλαδή και Οθωμανός υπήκοος, Ιταλοεβραία η μητέρα, η Louise Judith Ferro, συναντιούνται και παντρεύονται στο σταυροδρόμι που αποτελεί η Κέρκυρα στα τέλη του 19ου αιώνα. Το 1895 θα γεννηθεί ο μοναχογιός, και θα ονομαστεί Abraham Alberto Coen (το όνομα γράφεται με τον ιταλικό τρόπο, αργότερα ο ίδιος ο Αlbert θα το γράψει με τον γαλλικό τρόπο, Cohen).

Πιστοποιητικό γεννήσεως

Ο εκ μητρός παππούς, o Ferro, ήταν ραβίνος και πρόεδρος της Εβραϊκής Κοινότητας της Κέρκυρας επί τριάντα χρόνια. Διατηρούσε βιοτεχνία σαπωνοποιίας στο νησί, κάτω από το πατρικό σπίτι, στην καρδιά της Οβριακής.

Μια σημαντική προσωπικότητα, μια πατριαρχική φιγούρα, που θα σημαδέψει τον έφηβο Αλμπέρτο και στο έργο θα αποτυπωθεί στον αυστηρό κι επιβλητικό ραβίνο Γκαμαλιέλ, τον πατέρα του Σολάλ.(μυθιστόρημα)

 Ρωμανιώτες αποκαλούνται οι Ελληνοεβραίοι που ήσαν εγκατεστημένοι στις βυζαντινές πόλεις πολύ πριν από την άφιξη των Σεφαραδιτών, δηλαδή των Ισπανοεβραίων των διωγμένων από την Ισπανία το 1492. Αυτοί ήταν ήδη από τη βυζαντινή εποχή, όταν και ονομάστηκαν Ρωμανιώτες, ελληνόφωνοι και έως το 1913 που ενσωματώθηκαν οι αντίστοιχες περιοχές στην Ελλάδα.  Ελληνικά πρέπει να μιλούσε ο πατέρας ως Ρωμανιώτης — γλώσσα που ο συγγραφέας ή δεν τη μίλησε ποτέ ή την απέρριψε στα βάθη του υποσυνειδήτου του, μαζί με τη συνολική απόρριψη της πατρικής φιγούρας. Πάντως δεν διαφαίνεται πουθενά στα κείμενά του. Τη βενετσιάνικη διάλεκτο των Ιταλοεβραίων μιλούσε η μητέρα, και αυτή ξεπροβάλλει στο έργο πολλές δεκαετίες αργότερα, όταν ο συγγραφέας απευθύνεται στη γάτα του. Γλώσσα της τρυφερότητας και της οικειότητας, σ’αυτήν θα άκουσε τα πρώτα γλυκόλογα από τη μάνα του και σ’ αυτήν θα κουβέντιαζε μαζί της. Στη γλώσσα αυτή της στέλνει τα τηλεγραφήματά του ως ενήλικας. Δεν υπήρχε όμως περίπτωση να γράψει μείζον λογοτεχνικό έργο στη μητρική γλώσσα, την οποία ούτως ή άλλως μόνο προφορικά θα γνώριζε. Πέντε χρονών ο Berto, το μοναχοπαίδι, ακολουθεί την οικογένεια στη μετανάστευσή της στη Μασσαλία.

Τα αντιεβραϊκά γεγονότα της Κέρκυρας το 1891, (2)γνωστά ως «συκοφαντία αίματος», ενισχύουν το μεταναστευτικό ρεύμα και η Γαλλία είναι προνομιακός προορισμός των Εβραίων.

 Φωτεινή εξαίρεση η φιλία με τον συμμαθητή του και κατοπινό συγγραφέα Μαρσέλ Πανιόλ.(3)

          Αλβέρτος Κοέν           Μαρσέλ Πανιόλ.                                                                       .

Τα δύο παιδιά συνδέονται στενά στα παιδικά κι εφηβικά τους χρόνια. Ο Μάρσελ και ο Άλμπερτ συναντήθηκαν στις 3 Οκτωβρίου 1905, την πρώτη μέρα του σχολείου στο Grand Lycée στη Μασσαλία. Είναι 10 χρονών. Θα γίνουν φίλοι. Και διατηρήθηκε η αλληλογραφία μέχρι το θάνατο του Pagnol το 1974.Θα διακριθούν και οι δύο στα γράμματα και η φιλία τους θα κρατήσει μια ζωή.

 

Λέει ο Κοέν στον δημοσιογράφο Jacques Chancel: «Αυτήν την αγάπη, την αληθινή, την ένιωσα οπωσδήποτε για τον Μαρσέλ Πανιόλ. Ναι, μπορώ να πω ότι αγάπησα τον Μαρσέλ όσο αγαπάω τη γυναίκα μου…».

.Ποιο είναι όμως το τραύμα που θα καταστήσει οριστικά «ξένο» τον μικρό μετανάστη, ενώ έχει ξεκινήσει την πορεία της ενσωμάτωσης; Το περίφημο επεισόδιο του πραματευτή. Την ημέρα των γενεθλίων των δέκα χρόνων του θα έρθει αντιμέτωπος για πρώτη φορά με τον αντισημιτισμό, που είχε οξυνθεί στη Γαλλία στα χρόνια της Υπόθεσης Ντρέιφους, και η ημέρα αυτή θα αποτελέσει τομή στην εσωτερική του ζωή. Ο Γάλλος πραματευτής που θα του πετάξει στα μούτρα τη βρισιά «sale youpin» (παλιο-οβριέ), ενώ το αγοράκι του τείνει ένα νόμισμα για να αγοράσει το άχρηστο αντικείμενο που αυτός πουλάει, θα τον κάνει να συνειδητοποιήσει για πρώτη φορά την εβραϊκή του ταυτότητα που έρχεται να τον συναντήσει ως ράπισμα και που τον αποκλείει από το κοινωνικό σύνολο. Συνειδητοποίηση, λοιπόν, δεμένη με την οδύνη, που θα αποτελέσει αφετηρία όλου του λογοτεχνικού του έργου και τον πυρήνα ενός από τα τελευταία του αυτοβιογραφικά έργα.

Η εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας, προσηλωμένη στις παραδόσεις της, με το συλλογικό της πνεύμα, αρχαϊκή ακόμη, σε σχέση με την εκσυγχρονισμένη Μασσαλία, επενδύεται με την με την εξιδανίκευση της νοσταλγίας, η «συκοφαντία αίματος» λησμονείται.

Στα δεκατρία του, το 1908, θα γυρίσει μία και μοναδική φορά στην Κέρκυρα για δύο εβδομάδες για να τελέσει με τον ραβίνο παππού του τη θρησκευτική του ενηλικίωση, το Μπαρ-Μιτσβά του (4). Ισχυρές οι εντυπώσεις απ’ αυτό το ταξίδι, τόσο από τον παππού όσο και από τον τόπο, θα εγγραφούν στη μνήμη του ανεξίτηλες. Στα Ημερολόγια1978 γράφει: «Επέστρεψα στο νησί για 15 ημέρες. Αυτές οι 15 ημέρες ήταν οι σημαντικότερες της ζωής μου» και ο Σολάλ ξεκινά ακριβώς με την αφήγηση της γιορτής της θρησκευτικής ενηλικίωσης του ήρωα στην «Κεφαλονιά, ελληνικό νησί». Ιδρυτική σκηνή όλου του έργου. Οι αναμνήσεις της Κέρκυρας θα χαραχθούν στη μνήμη του εφήβου, ενισχύοντας τις πρώτες παιδικές καθώς και τις ατελείωτες αφηγήσεις της μάνας. Από κει, λοιπόν, θα αναδυθεί ο λογοτεχνικός τόπος του έργου.

 Σε τηλεοπτική συνέντευξή του στο Un siècle d’écrivains France 3 εξηγεί για το τόπο που θα ονομαστεί συμβατικά Κεφαλονιά. Και θα είναι ο τόπος-αφετηρία, ο χαμένος παράδεισος των παιδικών χρόνων, όπου δεν επιστρέφει κανείς ποτέ πια μετά την ενηλικίωση. Προσωπικά πιστεύω πως αυτός ήταν και ο βαθύτερος λόγος που ο Κοέν δεν πραγματοποίησε ποτέ άλλο ταξίδι προς την Κέρκυρα, ακόμη κι όταν τα ταξίδια έγιναν ευκολότερα, στη δεκαετία του ’70. Νομίζω πως ήθελε να μείνει με την Κέρκυρα όπως την κουβαλούσε μέσα του, όπως την είχε αναπλάσει και εξιδανικεύσει .Γιατί όμως Κεφαλονιά; Η Κέρκυρα είχε ήδη το φορτίο της στη συλλογική συνείδηση των Ευρωπαίων: μυθική από την άφιξη του Οδυσσέα και την υποδοχή του από τη Ναυσικά, γνωστή από την αγάπη της αυτοκράτειρας Σίσσυς και το παλάτι της. Ο συγγραφέας χρειαζόταν ένα παρθένο έδαφος, ένα τοπωνύμιο που να μη σημαίνει τίποτε, ώστε να χτίσει εξαρχής τον δικό του «λογοτεχνικό τόπο», το δικό του σύμπαν.

 Προφανώς αυτό τον απελευθέρωνε και από τη δέσμευση να αποτυπώσει με ακρίβεια μία πραγματικότητα. Θυμίζει έτσι και στον αναγνώστη σε κάθε βήμα πως ο τόπος αυτός είναι μια σύμβαση, Ο Τόπος «Κεφαλονιά» είναι συμβολικός, όπως ανέφερε και στην επιστολή του προς την Αναγνωστική Εταιρεία της Κέρκυρας προς τον πρόεδρο της Εταιρείας Γ.Β.Νικολάκη-Μούχα το 1969,ο οποίος τον προσκαλούσε στον γενέθλιο τόπο, γράφει: «Αν από την αρχή της λογοτεχνικής μου καριέρας επέλεξα, δίχως να γνωρίζω καλά καλά γιατί, το όνομα αυτού του νησιού που ουδόλως γνωρίζω [εννοεί την Κεφαλονιά],το έκανα πιθανόν για να αφήσω ελεύθερη τη φαντασία μου και να νιώσω πιο ελεύθερος να αναφέρομαι στην Κέρκυρα με την άνεσή μου, δίχως να νοιάζομαι για τους καταναγκασμούς μιας αυστηρής ακρίβειας.» Επιπλέον η Κεφαλονιά δεν είχε ποτέ εβραϊκή κοινότητα, οπότε είναι ο ιδανικός τόπος να εγκαταστήσει τη δική του φανταστική κοινότητα. Μέχρι τα δεκατρία του ο Κοέν έχει γνωρίσει ήδη την πρώτη του «εξορία»: η αποκοπή από τον χώρο όπου γεννήθηκε, η δύσκολη προσαρμογή στο νέο περιβάλλον και η πρώτη αντισημιτική επίθεση

. Το βραβείο της Ακαδημίας το 1968 πυροδότησε το ενδιαφέρον των Κερκυραίων λογίων για τον έως τότε λησμονημένο Κοέν. Προφανώς τότε δόθηκε και το όνομά του σ’ ένα δρομάκι της Οβριακής.

Η πλάκα που έχει αναρτηθεί στη Συναγωγή.

Η πλάκα όμως στο σπίτι που κατοικούσε η οικογένεια και που στέκει ερημωμένο στην Οβριακή μπήκε μόνο τον Μάιο του 2010 στο πλαίσιο μιας εβδομάδας εκδηλώσεων οργανωμένων από τον Δήμο Κερκυραίων με την υποστήριξη του Ιδρύματος «Mémoire Albert Cohen» και τη συνεργασία του Συλλόγου Φίλων του Αλμπέρ Κοέν που ιδρύθηκε την ίδια εποχή στην Κέρκυρα.

Αυτή ήταν και η μοναδική φορά που ηγενέτειρά του τίμησε τον συγγραφέα !!!!!!

Αυτή την περίοδο είναι αναφορές μοναξιάς: οι κυριακάτικοι περίπατοι με τη μητέρα του, λόγου χάρη, όπου καλοντυμένοι και οι δύο προσφέρουν μικρές χαρές στον εαυτό τους, αποκομμένοι όμως από το κοινωνικό σύνολο, μόνο παρατηρητές. Η Κεφαλονιά/Κέρκυρα θα συμβολίζει πάντα την κοινότητα, τη συλλογικότητα. και οι Γενναίοι (μυθιστόρημα) είναι πέντε και πάντα αχώριστοι, ενώ ο Σολάλ είναι πάντα μόνος, ακόμη και με τις ερωμένες του.

 Δεκαοχτώ χρονών θα φύγει για νομικές σπουδές στην Ελβετία, όπου θα ζήσει το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου βίου του, εγκατεστημένος στη Γενεύη, όπου γρήγορα θα πάρει την ελβετική υπηκοότητα.

Επιλογή ζωής η Ελβετία, η ουδέτερη, η κοσμοπολίτικη, με υψηλό επίπεδο σπουδών και διεθνείς οργανισμούς για να εργαστεί κανείς. Σ’αυτούς θα σταδιοδρομήσει ο Κοέν ως στέλεχος. Πρώτα στο Διεθνές Γραφείο Εργασίας κι αργότε-ρα, μετά τον Πόλεμο, στον Διεθνή Οργανισμό για τους Πρόσφυγες, όπου θα έχει την ευκαιρία να συντάξει αμέσως μετά τον Πόλεμο το περίφημο «προσωρινό διαβατήριο», έγγραφο με το οποίο οι πρόσφυγες μπορούσαν να ταξιδέψουν, και για το οποίο ήταν ιδιαίτερα υπερήφανος. Το διαβατήριο αυτό όχι μόνο διευκόλυνε τη ζωή εκατομμυρίων προσφύγων, αλλά τους έδινε και τη χαμένη τους αξιοπρέπεια, όπως τόνιζε ο ίδιος ο Κοέν, καθώς δεν ήταν ένα «κουρελόχαρτο», αλλά ένα πραγματικό πολυσέλιδο έγγραφο. Ο Κοέν ανδρώνεται στην εποχή που αναδύεται το εβραϊκό έθνος ως ιδέα, δίχως απαραίτητη αγκίστρωση στη θρησκεία.

Στην εποχή επίσης που ανθεί το κίνημα του σιωνισμού, ως μορφή του εβραϊκού εθνικισμού. Ύστερα από τόσα άλλα έθνη που διεκδίκησαν κράτος, και το εβραϊκό έθνος μπαίνει σ’ αυτήν τη διαδικασία. Ο Αλμπέρ Κοέν, λοιπόν, παράλληλα με την εργασία του στο Διεθνές Γραφείο Εργασίας, θα εργαστεί για την πραγμάτωση αυτής της ιδέας .

 

Έργα του

---------------

Belle du Seigneur ( Η Ωραία του Κυρίου) 1968

Το οκτακοσίων σελίδων μυθιστόρημα βραβευμένο με το Μεγάλο Bραβείο Mυθιστορήματος της Γαλλικής Ακαδημίας το 1968, καθιέρωσε τον Κοέν ως έναν μεγάλο των γαλλικών γραμμάτων

 

 

Le livre de ma mère(Το βιβλίο της μητέρας μου) 1954

Το βιβλίο το αφιερωμένο στη μητέρα του μετά τον θάνατό της. Eίναι εργασία πένθους για τη μητέρα και ταυτόχρονα εξιλέωση της ενοχής του άκαρδου γιου. 

 

Ô, vous frères humains

αποτελεί ένα είδος πνευματικής διαθήκης την οποία απευθύνει στους «αντισημίτες αδερφούς του». 

 

Σολάλ 1930

Ο ήρωας αυτός υπάρχει σε όλα  τα γραπτά του.

 

Καρφοχάφτης  Mangeclous, 

…..Το πρώτο πρωινό του Απρίλη του 1936 σκορπούσε τις μυρωμένες του ανάσες στην Κεφαλονιά, ένα ελληνικό νησί. Η μπουγάδα κίτρινη, άσπρη, πράσινη, κόκκινη χόρευε στα σκοινιά στ’ απλωμένα απ’ το ένα σπίτι ίσα με το απέναντι στον στενό Δρομάκο του Χρυσού, που ευώδιαζε απ’ το αγιόκλημα και το θαλασσινό αγιάζι…..

 

«Γενναίων της Γαλλίας» (Valeureux de France) 1969

Η εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας, ενσαρκωμένη στο πρόσωπο των πέντε θείων του. Τους παραδοσιακούς Κερκυραίους Εβραίους θα ενσαρκώσουν, στο λογοτεχνικό έργο οι φιγούρες των «Γενναίων της Γαλλίας»

……. στερνό αντίο στο γκέτο όπου γεννήθηκα, στο γοητευτικό γκέτο της μάνας μου, και φόρος τιμής στη νεκρή μου μάνα.

------------------------------------------------------------------------------------------------

(1)Odette Varon - Vassard Μεταπτυχιακό πτυχίο Sorbonne University (Paris IV), Ph.D. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Ανώτερος Λέκτορας / Σύμβουλος για το μάθημα «Ελληνική Ιστορία» στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (2001-2017). Διακρίσεις: Ιππότης του Τάγματος των Τεχνών και των Επιστολών, του Γάλλου Υπουργού Πολιτισμού (2006).

(2) Tα Εβραϊκά στην Κέρκυρα το 1891.Τα πριν και τα μετά  http://www.corfu-museum.gr/index.php/el/286-t-1891

(3) Ο Μαρσέλ Πανιόλ (Ομπάν 1895-Παρίσι 1974) υπήρξε γάλλος συγγραφέας, σεναριογράφος, παραγωγός και σκηνοθέτης του κινηματογράφου. Το πρώτο έργο του που ανέβηκε στη σκηνή ήταν "Οι έμποροι της δόξας", Το 1933, οικονομικά ευκατάστατος χάρη στη μεταφορά των έργων του στον κινηματογράφο, ίδρυσε τη δική του εταιρεία παραγωγής και στούντιο, άρχισε να σκηνοθετεί ο ίδιος και συνεργάστηκε με τους σπουδαιότερους ηθοποιούς εκείνης της εποχής σε ηθογραφικές ταινίες μεγάλης λαϊκής απήχησης, διακρινόμενες από σφιχτοδεμένη δομή και ρεαλιστικό διάλογο. Ανάμεσά τους, η "Γυναίκα του Φούρναρη", ταινία που ο Όρσον Ουέλς θεωρούσε μια από τις κορυφαίες ταινίες όλων των εποχών. Το 1946 υπήρξε ο πρώτος κινηματογραφιστής που εκλέχτηκε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Από το 1956 και ύστερα, απομακρύνθηκε από το σινεμά και το θέατρο και στράφηκε στη συγγραφή αυτοβιογραφικών έργων με φόντο την αγαπημένη του Προβηγκία.

(4) Μπαρ και Μπατ Μίτσβα Οι τελετές σηματοδοτούν τη μετάβαση στην ενηλικίωση για νέους Εβραίους. Σε ηλικία 13 ετών ένα αγόρι γίνεται Μπαρ Μίτσβα και σε ηλικία 13 ετών ένα κορίτσι γίνεται Μίτ Μίτσα.

Οι τελετές του Μπαρ και του Μπατ Μίτσβα είναι σημαντικές επειδή θεωρούνται ως η εποχή της ενηλικίωσης, όταν ένα παιδί γίνεται ενήλικο.

Μετά από αυτές τις τελετές τα εβραϊκά αγόρια ή κορίτσια γίνονται υπεύθυνα για τη ζωή σύμφωνα με Εβραϊκός νόμος. Σε αυτό το σημείο, κάθε νέος πρέπει να αποδεχτεί το νόμο και τις υποχρεώσεις του, να συμμετέχει πλήρως στις υπηρεσίες τουσυναγωγήκαι δώστε ένα καλό παράδειγμα για τους άλλους. 

 

Ιωάννης Μαυρομάτης εκ Κερκύρας

Το πιο σημαντικό υλικό γραφής της αρχαιότητας, που απέκτησε και τη μεγαλύτερη σημασία μέσα στα χρόνια, ήταν ο πάπυρος. Ο πάπυρος προέρχονταν από το φυτό πάπυρος ή χάρτης, όπως ονομάζονταν από τους Έλληνες. Ο κώδικας αποτελεί τύπο συλλογής χειρογράφων από πάπυρο, περγαμηνή ή χαρτί, στερεωμένων σε ένα σώμα με τη μορφή βιβλίου, που ήταν σε χρήση κυρίως πριν από την εφεύρεση της τυπογραφίας.

Οι κώδικες σώθηκαν από τους αντιγραφείς στο διάστημα των αιώνων προσφέροντας στην ανθρωπότητα τις σκέψεις των αρχαίων φιλοσόφων αλλά και των θρησκευτικών κανόνων. Τα αρχαία συγγράμματα είχαν φυσικούς εχθρούς όπως τη φωτιά, την υγρασία και το χώμα. Προφανώς κατέγραψαν τα λόγια τους σε φθαρτά υλικά. Τι συνέβη στα πρωτότυπα συγγράμματα; Αυτά πλέον δεν υπάρχουν.

Εφόσον δεν υπάρχουν πια τα πρωτότυπα κείμενα, τότε πώς επέζησαν τα λόγια των συγγραφέων ως τις ημέρες μας; Λίγο καιρό αφότου γράφτηκαν τα πρωτότυπα κείμενα, άρχισε η παραγωγή αντιγράφων γραμμένων στο χέρι. Τα αντίγραφα, όμως, καταγράφτηκαν κι αυτά πάνω σε φθαρτά υλικά. Τελικά, και αυτά χρειάστηκε να αντικατασταθούν από άλλα αντίγραφα γραμμένα στο χέρι. Όταν τα πρωτότυπα κείμενα έπαψαν να υπάρχουν, αυτά τα αντίγραφα αποτέλεσαν τη βάση για μελλοντικά χειρόγραφα.

Η αντιγραφή ήταν μια διαδικασία που συνεχίστηκε επί πολλούς αιώνες. Μήπως άλλαξαν σημαντικά τα κείμενα εξαιτίας των λαθών που έκαναν οι αντιγραφείς στο πέρασμα των αιώνων;

Οι επαγγελματίες αντιγραφείς ήταν πολύ αφοσιωμένοι.[i] Είχαν βαθιά ευλάβεια για τις λέξεις που αντέγραφαν. Ήταν επίσης σχολαστικοί. Αυτοί υπολόγιζαν ποια είναι η μεσαία περίοδος του κάθε βιβλίου και πόσες φορές απαντάται το κάθε γράμμα της  αλφαβήτου σε ολόκληρες τις γραφές.

Έτσι, οι επιδέξιοι αντιγραφείς χρησιμοποίησαν πολυάριθμα βοηθήματα για να διασταυρώνεται η ακρίβεια. Έφτασαν μέχρι του σημείου να μετράνε, όχι μόνο τις λέξεις που αντέγραφαν, αλλά και τα γράμματα επίσης.  Αυτή η επιμελημένη προσπάθεια διασφάλιζε υψηλό επίπεδο ακρίβειας.

Θα ακολουθήσουμε την διαδρομή, στη διάρκεια του χρόνου, ενός αρχαίου κειμένου. Κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Συρακούσιος μαθηματικός και μηχανικός Αρχιμήδης (πέθανε περίπου το 212 π.Χ.) έκανε το έργο του γνωστό μέσω αλληλογραφίας  στους μαθηματικούς στην Αλεξάνδρεια. Ο Κτησίβιος ο Αλεξανδρεύς (285-222 π.Χ.) [ii] ήταν μαθητής του Αρχιμήδη και μεγάλος μαθηματικός, μηχανικός και εφευρέτης της αρχαίας Ελλάδας, αφήνοντας τις γνώσεις του στον  Φίλωνα τον  Βυζάντιο που ήταν μαθητής του Κτησίβιου, και υπήρξε κι αυτός από τους σημαντικότερους μαθηματικούς και μηχανικούς της Ελληνιστικής περιόδου. Ο Φίλων θεωρείται ο ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ του Αρχιμήδη, του Κτησιβίου και του Ήρωνα του Αλεξανδρέως( 25 π.χ. – 45 μ.χ.).. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο τελευταίος είχε υπόψη του τη Μηχανική Σύνταξη του Φίλωνα, στην οποία ενδεχομένως βάσισε τις μελέτες του. Στο έργο του Πνευματικά (πνεῦμα = πνοή ανέμου, κινούμενος αέρας) ο Ήρων, αφού αφιερώνει το -σημαντικό από θεωρητική άποψη- προοίμιο για να πραγματευθεί τη φύση του κενού, περιγράφει κατόπιν ογδόντα μηχανικά συστήματα.

Μεταξύ 1548- 1554 ο Ιωάννης Μαυρομάτης αρχίζει να αντιγράφει τα «Πνευματικά» του Ήρωνα τα οποία βρίσκονται μέχρι και  σήμερα στην Biblioteca Angelica - Roma

Τόπος αντιγραφής: Ρώμη. Τελείωσε η αντιγραφή στη Φλωρεντία στις 16 Μαΐου 1554

Στα Πνευματικά Α και Β,περιγράφεται αναλυτικότερα,  η λειτουργία η απεικόνιση  της αιολόσφαιρας (η πρώτη ατμομηχανή).

Η Αιολόσφαιρα, [i]ήταν μία συσκευή που κινούνταν με τη δύναμη του ατμού. Υπήρξε ο πρόδρομος της εφεύρεσης της ατμομηχανής. Η αιολόσφαιρα είναι μια μικρή κοίλη σφαίρα τοποθετημένη πάνω από ένα κλειστό λέβητα με τον οποίο επικοινωνεί με στρόφιγγες. Ο διοχετευόμενος ατμός βγαίνει υπό πίεση, και κινεί τη σφαίρα κυκλικά.. Η ατμομηχανή που κατασκεύασε ο Τόμας Σέιβερι το 1698 για την άντληση νερού είναι η πρώτη μηχανή του είδους που κατασκευάστηκε για πρακτικές εφαρμογές.

Ο κώδικας περιλαμβάνει και σχεδιαγράμματα των  εφευρέσεων του.

Η Βενετική Δημοκρατία ήταν ένα ζωτικής σημασίας εμπορικό κέντρο για εξαγορές χειρογράφων που ακόμα έφταναν από την Ανατολή. Υπήρχε έντονη εμπορική ροή και πολλοί Βενετοί πατριώτες είχαν ελληνικά χειρόγραφα με την ευκαιρία να τ΄ αποκτήσουν στα ταξίδια τους αλλά υπήρχαν κι έλληνες που μετέφεραν και πουλούσαν τα χειρόγραφα αυτά.   

Πολλοί ήταν οι Κερκυραίοι αντιγραφείς όπου μετέφεραν, μεταξύ άλλων, τις σκέψεις των αρχαίων ελλήνων στη δύση. Οι Αντώνιος Έπαρχος, Νικόλαος  Σοφιανός, Νίκανδρος Νούκιος, Ματθαίος Δεβάρης, Πέτρος Αρκούδιος, κ.λ.π  άριστοι γνώστες της ελληνικής γλώσσας παρέδωσαν με πίστη τα ελληνικά κείμενα, βάζοντας ένα θεμέλιο  στον αναγεννησιακό ουμανισμό [i] ένα ρεύμα πνευματικό,(1400-1650) που στόχευε στην πολιτιστική και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του θεοφοβικού μοντέλου που επικρατούσε ως τότε. Χαρακτηρίζεται από την επιστροφή στα αρχαία κείμενα, ως ένα μοντέλο ζωής, γραφής και σκέψης.

Ένας Κερκυραίος αντιγραφέας που ολίγο έχει αναφερθεί είναι και ο Ιωάννης Μαυρομάτης με τον οποίο θα ασχοληθούμε  στην παρούσα μελέτη.

Το μόνο στοιχείο για την Κερκυραϊκή του καταγωγή είναι η υπογραφή του ιδίου και η δημοσίευση τις 2.11.1811 του «Ερμή του λόγιου».

Τέλος είληφε το παρόν βιβλίον δια χειρός εμού Ιωάννου Μαυρομμάτου του εκ Κερκύρας, κατά μήνα Δεκέμβριον αφνέ από Χριστού γεννήσεως…..

Δυστυχώς δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε άλλα στοιχεία της Κερκυραϊκής του καταγωγής παρά μόνο την υπογραφή του στην οποία πάντα τονίζει την καταγωγή του. Πιστεύουμε ότι θα ήταν  απαραίτητη μια περαιτέρω έρευνα. Στην μελέτη αυτή θα ασχοληθούμε με το μεγάλο έργο που άφησε.

Τα σίγουρα στοιχεία της επιτυχίας του ήταν η άριστη γνώση της Ελληνικής γλώσσας , της Λατινικής, η καλλιγραφία του και η πνευματική του σχέση με τα φιλοσοφικά και θρησκευτικά κείμενα . Δεν είναι τυχαίο ότι από τους ελληνικούς κώδικες του Βατικανού ο μεγάλος αριθμός αυτών έχει αντιγραφεί από τον Ιωάννη Μαυρομάτη.  

Σίγουρα δημιούργησε το δεύτερο ήμισυ του 16^ου αιώνα.  

Ο  Diego Hurtado de Mendoza ( 1504 -1576)ήταν ισπανός ποιητής, διπλωμάτης, συγγραφέας, αριστοκράτης, πρεσβευτής, ιστορικός και συλλέκτης ελληνικών κωδίκων. Η απόκτηση ελληνικών κειμένων υποτίθεται ότι προϋπέθετε  την εκμάθηση της γλώσσας. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ότι σπούδασε, όπως αναφέρεται, ελληνικά στη Σαλαμάνκα. Ορισμένες εκδόσεις θα μπορούσαν να αγοραστούν στη Βενετία από το 1539, όπου η εργασία του Μεντόζα ήταν να εκπροσωπεί εκεί τον αυτοκράτορα Κάρλο V.

Το έργο του Mendoza για τη δημιουργία μιας μεγάλης βιβλιοθήκης,   αποτελεί τώρα την πιο πολύτιμη ελληνική συλλογή στην Ισπανία και σε οποιαδήποτε άλλη ισπανική,  ιταλική και παγκόσμια βιβλιοθήκη.

Κύριοι αντιγραφείς των ελληνικών κειμένων του Μεντόζα ήταν ο Ιωάννης Μαυρομάτης και ο Πέτρος Καραμπάνκας

Μερικά από τα έργα του Μαυρομάτη που εντοπίσαμε στη Εθνική Βιβλιοθήκη της Ισπανίας είναι:

	[Commentarius in Platonis Gorgiam, Alcibiadem, Phaedonem et Philebum] / Olympiodorus philosophus 1553 BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA
	Aristóteles. Metafísica - Comentarios Manuscritos 1549[Roma?]     BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA
	[Myriobiblon sive Bibliotheca].. Pars prima / Photius   Copia de Juan Maurómata de Corfú en 1552   BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA
	Myriobiblon sive Bibliotheca].. Pars secunda / Photius Autor Focio, Patriarca de Constantinopla Arístides, Elio - autor Copia de Juan Maurómata de Corfú en 1552     BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA
	[Commentarius in octo prophetas minores] Cirilo -  Manuscrito -  1548?   BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA
	Ιαμβλίχου Χαλκιδέως λόγοι περί πυθαγόρου ευρέσεως BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA

	Πίναξ αρίστη, της δε της βίβλου λόγοι του εν αγίοις και μακαρίου προ εμού Κυρίλλου παλλαδήου, κατά παύσιν και απόκρισιν   BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA
	Σχόλια  εις το μείζον άλφα της μετά τα φυσικά …..Γενόμενα υπό Ασκληπιού από φωνής αμμωνίου του Ερμείου   BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA
	[Opera varia] 1553     BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA

 

Η μεγάλη συσσώρευση όλων των ελληνικών αυτών κειμένων  δήλωνε ότι η Ελλάδα ήταν μεν υπόδουλη, αλλά,  ήταν έντονα παρούσα στην Ευρώπη η οποία ζητούσε τα γραπτά της και τις φιλοσοφικές ιδέες της ! Κράτησαν λοιπόν, ουσιαστικό στοιχείο, οι μεταφραστές την γλώσσα, και την έννοια του έθνους ζωντανή.

Μεγάλη είναι η συλλογή των αντιγραμμένων ελληνικών εγγράφων από τον Ιωάννη Μαυρομάτη στην Βιβλιοθήκη του Βατικανού.

Παρουσιάζονται καταλογογραφημένα  όπου μπορεί ο καθένας να τα βρει και να τα διαβάσει από την :

BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA

https://opac.vatlib.it/mss/search?k_v=Ioannes%20Mauromates&k_f=0&sm=os&p=1

BIBLIOGRAPHIC REFERENCES:

Cataldi Palau, Annaclara Il copista Ioannes Mauromates, In I manoscritti greci tra riflessione e dibattito. Atti del V Colloquio Internazionale di Paleografia Greca (Cremona 4-10 ott. 1998), 2000

 

 Οtt.gr.69,

Ott.gr.72,

Ott.gr.74,

Ott.gr.90,

1. Ott.gr.91,

1. Ott.gr.104,,
2. Ott.gr.117,
3. Ott.gr.150,
4. Ott.gr.172,
5. Ott.gr.173,
6. Ott.gr.191,

 

1. Ott.gr.193,
2. Ott.gr.194,

Ott.gr.215,

1. Ott.gr.219,
2. Ott.gr.253
3. Ott.gr.266,
4. Ott.gr.269,
5. Ott.gr.270,
6. Ott.gr.271,
7. Ott.gr.273,
8. Ott.gr.276,
9. Ott.gr.309,
10. Ott.gr 339
11. Ott.gr.357
12. Ott.gr.379,
13. Ott.gr.382,
14. Ott.gr.41_0007_fa_0001r_m
    1. Arch Bibl.11
    2. Ott.gr.35
    3. Ott.gr.70
    4. Ott.gr.384
    5. Vat.gr.240
    6. 
    7. Vat.gr.322
    8. 
    9. :Vat.gr.1060
       1. Vat.gr.1444
       2. 
    10. Vat.gr.1665
    11. Vat.gr.1902
    12. Vat.gr.1908
    13. 
    14. Vat.gr.1949
    15. Vat.gr.2124
    16. Vat.gr.2275
    17. Vat.gr.2367
    18. Vat.gr.1226

    19. 1.       2.      Vat.gr.1236 3.      Vat.gr.1247 4.      Vat.gr.1264 5.      Vat.gr.1272 6.      Vat.gr.1422-1457 7.       8.      Vat.gr.1429 9.      Vat.gr.1505 10.                         Vat.gr.1662 11.                         Vat.gr.1776 12.                         Vat.gr.1786 13.                         Vat.gr.1800 14.                         Vat.gr.1862 15.                         Vat.gr.1905 16.                         Vat.gr.1918 17.                         Vat.gr.2644 18.                        Ott.gr.35 19.                         Ott.gr.70 20.                         Ott.gr.446 21.                          22.                         Vat.gr.1236 23.                         Vat.gr.1247 24.                         Vat.gr.1264 25.                         Vat.gr.1272 26.                         Vat.gr.1422-1457 27.                          28.                         Vat.gr.1429 29.                         Vat.gr.1505 30.                         Vat.gr.1662 31.

        32.                         Vat.gr.1776 33.                         Vat.gr.1786 34.                         Vat.gr.1800 35.                         Vat.gr.1862 36.                         Vat.gr.1905 37.                         Vat.gr.1918 38.                         Vat.gr.2644 39.                        Ott.gr.35 40.                        Ott.gr.446 41.                         Pal.gr.300 42.                         Pal.gr.303 43.                         Pal.gr.309 44.                         Reg.gr.171 45.                         Urb.gr.73 46.                         Vat.gr.201 47.                         Vat.gr.220 48.                         Vat.gr.301 49.                         Vat.gr.388 50.                         Vat.gr.590 51.                         Vat.gr.608 52.                         Vat.gr.623 53.                         Vat.gr.834 54.                         Vat.gr.838 55.                         Vat.gr.1037 56.                         Vat.gr.1185 57.                         Vat.gr.1218 98 Urb.gr 71

    20. Σε όλες τις μεγάλες βιβλιοθήκες του κόσμου υπάρχουν κώδικες με αντίγραφα από τον Ιωάννη Μαυρομάτη. Μετά τον 16^ο αιώνα δεν βρήκαμε έργα δικά του.

    21.  

        Xρονολογίες.

        Το 1541 αντιγράφει για τον Μεντόζα. Στην Βενετία υπογράφει αντίγραφα τα έτη  1541, 1542 και 1543. Το 1548 και 1550 τον συναντάμε στη Ρώμη όπου δύο χειρόγραφα που μεταγράφονται από αυτόν  φέρουν αυτήν την ημερομηνία.  To 1554 αντιγράφει στην Φλωρεντία.Το 1555 αντιγράφει στην Μπολόνια τις ιστορίες του Ιωάννη Κατακουζηνού.\

    22. Ημερομηνίες εγγραφής των πιο κάτω χειρογράφων:[i]

        1541              Λεξικόν των νομικών βιβλίων

        26.1.1542     Φλάβιος Ιωσήφ

        1543             Φώτιος

        1545 Ιαν.      Γεώργιος Θαυματουργός: Προσφυγικός 

                                 του Οριγένη

        17.1.1547    Ήρων ο Αλεξανδρεύς

        17.3.1548    Δίδυμος: μέτρα μαρμάρων και παντοίων ξύλων

        29.3.1548     Ιαμβλίχου: λόγος προτρεπτικός εις φιλοσοφίαn

        5 6                  Ιαμβλίχου: H αίρεση του Πυθαγόρα

        17.10.1548   Σχόλια και μεταφυσική του Αριστοτέλη

        12.12.1548       «         «          «               «            «

        26.2.1549      H αίρεση του Αριστοτέλη – Ιεροκλή: Εις τα των Πυθαγορείων χρυσά έπη

        4.7.1549        Οδηγίες και μεταφυσική του Αριστοτέλη.

        1.11.1549      Eπί του έκτου εμπειρικά

        26.1.1550      Πρόκλος από τον Παρμενίδη

        1552 Ιαν.        Ιω.Δαμασκηνού: βιος Ισιδώρου του     φιλοσόφου

        3.2.1553         Ολυμπιόδορος από τον Πλάτων

        16.5.1554       Σχόλια του Ησαΐα

        15.2.1555       Ιωάννη Κατακουζηνού ιστοριών

        30.5.1555       «               «                    «

        1559                Γρηγορίου του Θεολόγου: λόγοι μετά της εξηγήσεως

        22.11.1565      Κύριλλου Αλεξανδρινoύ:ομιλίαι εορταστικαί 

        .

        Η δημιουργία μιας πλούσιας και σπάνιας βιβλιοθήκης τον 16^ο αι. έδινε ιδιαίτερο κύρος στο, ιδιοκτήτη με αποτέλεσμα τον ανταγωνισμό μεταξύ των συλλεκτών που ξόδευαν πολλά χρήματα γι’ αυτό.

    23.  

        ---

         

        [i] Die griechischen Schreiber des Mittelalters und der Renaissance by Vogel, Marie,Gardthausen, V. (victor) 1843-1928 σελ. 177-178

 

[i]  «Ουμανισμός», Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Γ. Μπαμπινιώτη, Β΄ Έκδοση

 

[i] Héron d’Alexandrie, Pneumatica ; Corpus Hermeticum ; Ocellus Lucanus, De universi Natura 

https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b10509612q/f93.item

 

 

[i] Πώς Επέζησε το Βιβλίο; Ένα Βιβλίο για Όλους τους Ανθρώπους. https://wol.jw.org/el/wol/d/r11/lp-g/1101997024#h=1

 

[ii] ΕΛΑΜ  https://elamcy.com/iron-o-aleksandrefs/